Ultramarijn

© Peter. Klik om uit te vergroten.

Voor mijn verjaardag een klein schilderij gekregen van de kunstenaar met wie ik ben bevriend. Een tweeluik, met op het linkerpaneel een drieluikje van rechthoekige monochrome kleurvlakken. 'In alle drie zit ultramarijn', vertelde hij erbij.
Een van de tinten - het rechtse vlak - is een mengsel van ultramarijn en zwart; links: met rood, wat een iets paarsig donker-bruingrijs oplevert; midden: met magenta, resulterend in een donkerblauw met een zweem van lila.
(Verzadigd) magenta kan niet worden verkregen door verf te mengen. Magenta en groen zijn complementair in zowel het subtractieve (transparante verf en kleurendruk) als het additieve (pixels op beeldschermen en samenvoegen van bundels licht) mengsysteem. In het subtractieve is magenta een primaire kleur; in het additieve is dat rood (en ontstaat magenta uit rood en ultramarijn). Bij het partitief mengen (bijvoorbeeld van dekkende verf) zijn wetenschappelijk gezien onder meer rood, magenta en ultramarijn primaire kleuren; de intuïtieve, traditionele kleurencirkel heeft groen als complement van het primaire rood. Kortom: rood en magenta, grenzend aan ultramarijn, zijn een soort broertje en zusje[1] in de verschillende kleurenstelsels; en een daarvan geeft magenta als mix van rood en ultramarijn.
Aangezien ultramarijn met zwart een heel donkere tint van ultramarijn is, kan je het drieluikje beschouwen als een stapsgewijze ultramarijne verduistering vanuit het rood. Mogelijk te interpreteren als de nachthemel rond de afsluitende fasen van de ondergang van de zon of de maan?[2] Het ingaan tot dan wel verschijnen van de absolute ruimte, die noch verlicht, noch onverlicht is?

Het cadeau heeft me getroffen, omdat ik altijd een affiniteit heb heb gehad met de kleur blauw en met lapis lazuli, het blauw-grijze, gouddoorspikkelde gesteente waaruit oorspronkelijk het kostbare pigment ultramarijn (van 'over de zee') werd gewonnen. Middeleeuwse schilders reserveerden het daarom voor belangrijke partijen, zoals het kleed van de Moeder Gods. Het is dus een mooi toeval dat volgens de methode van mijn vriend, waaraan ik me voorafgaand aan het maken van het schilderijtje had onderworpen, ultramarijn 'uit mij' komt als 'dragende kleur'.

Beeldend kunstenaar Yves Klein[3] werkte veel met een blauw dat sterk is gebaseerd op ultramarijn.

Van de beeldhouwer Anish Kapoor[4] (Bombay/Londen) is in museum De Pont in Tilburg een 'sculptuur' te zien die diepe indruk op me heeft gemaakt. Descent into Limbo. Je moet de suppoost vragen de zware, metalen deur te openen van een kleine ruimte - een voormalig 'wolkamertje' van de textielfabriek die het museumgebouw vroeger was - om bij het kunstwerk te komen. Centraal op de vloer lijkt een intens zwart-blauwe, fluwelen lap te liggen (ongeveer een halve meter in doorsnee), een zuivere schijfvorm met een haarscherpe rand. De suppoost had me verteld dat het een gat in de vloer betrof. Die informatie maakt dat je gaat twijfelen aan je waarneming: je blijft de etherische lap stof zien, maar huivert voor iets onpeilbaar dieps, een afgrondelijke stortkoker, en houdt eerbiedig afstand.
Toch, zo las ik later over het werk, is het gat niet bijzonder diep[4]: bolvormig, bestreken met een dikke laag, alle licht absorberend ultramarijn met zwart pigment.
Een kom nacht. Zwarte maan. Schepje heelal zonder sterren.

Illustraties: beeldje van lapis lazuli met goudkleurige insluitingen van pyriet (tweede van onder, bron wikipedia);
Descent into Limbo van Anish Kapoor (onderaan, bron De Pont in Tilburg, klik voor grote foto op de site van het museum).

Noten

[1] De meest sprekende zeven kleuren van de regenboog - rood, oranje, geel, groen, cyaanblauw, ultramarijn en naar magenta neigend violet - zijn zo gerangschikt dat rood en een soort magenta juist de randen vormen en dus ruimtelijk maximaal ver van elkaar afliggen, waar ze in de kleurencirkel aan elkaar grenzen; echter het rood van de regenboog wordt ijl omsloten door een paarsrood dat weer naar magenta gaat, waarmee deze natuurlijke kleurenstaalkaart, die als een groot cirkelsegment op de horizon staat, ook in de visuele bandbreedte als het ware circulair is, net als de kleurencirkel in de kleurenleer. Dit geeft me het 'gevoel' van een meerdimensionale sfeer (denk aan Peter Sloterdijk) die zich manifesteert in onze drie dimensies, maar dat is waarschijnlijk wiskundig gezien onzin en sowieso nog meer een art brut- gedachte dan diverse andere ingevingen in deze blognotitie; zoals wat me vanochtend na het opstaan inviel: dat de onzichtbare ondergrens en bovengrens van het zichtbare licht als het ware samenvallen als 'absolute ruimte die noch verlicht, noch onverlicht is'; en dat hiermee vergelijkbaar de onhoorbare uitersten van het geluidsspectrum samenvallen als 'absolute ruimte die zowel stilte is als witte ruis'.
Is de regenboog een verwonderlijk concrete beeltenis van coincidentia oppositorum?
Later toegevoegd: wellicht ontstaat de tint paarsig magenta aan de buitenrand van de rode baan van de regenboog gewoon door additief mengen van het rood met het blauw van de lucht van de hemel (treedt dat effect alleen op aan de rand, omdat verder in de rode baan het rood veel sterker is dan het blauw?) [einde toevoeging]
 
[2]



Later toegevoegd: ik had bij het schrijven van deze blognotitie en van onderstaand gedicht er nog geen kennis van genomen dat 'Goethe [...] door zijn prismaonderzoek naar de kleuren [heeft] gevonden dat er sprake is van twee wezens die in hun vermenging de kleuren vormen: het oerfenomeen van het licht en het oerfenomeen van de duisternis (rood is licht vanuit het duister, blauw is duister vanuit het licht).' Mijn frase 'ultramarijne verduistering vanuit het rood' in verband met 'noch verlicht, noch onverlicht' lijkt daar mee te resoneren, als je dit 'à la Goethe' en ultramarijn ziende als blauw, leest als: '(verduistering door) het duister vanuit het licht, vanuit het licht vanuit het duister'.

{3] De Franse monochromist Yves Klein (1928, Nice – 1962, Parijs) kan beschouwd worden als de vaderfiguur van de Zero-beweging.
Zijn monochrome panelen zijn het resultaat van een onvermoeibare zoektocht naar het zichtbaar maken van de spirituele en materiële aspecten van een kleur. Zo kent iedereen zijn diepe, matte, licht gevende ultramarijnblauw. Na Mondriaan en Malevitsj zocht Klein met deze absolute kleur op zijn beurt de uiterste grenzen
van de schilderkunst weer op.
Klein werd in zijn pogingen om het pure immateriële in de schilderkunst weer te geven sterk beïnvloed door het zenboeddhisme. Hiermee werd deze kunstenaar/mysticus/visionair/showman zowel bejubeld als genie als uitgejouwd als oplichter. Het belang van zijn zoeken valt echter niet te ontkennen: zijn invloed duurde tot ver na zijn vroegtijdige dood voort. Kleins vertrekpunt dat het idee belangrijker is dan de wijze waarop het in praktijk werd gebracht, doet zich zelfs tot op de dag van vandaag overal in onze conceptuele kunst gelden.
[Bron: Edwin Carels, Niet Niets / Not Nothing / Mine de rien]

[4] Anish Kapoor (1954, Bombay) is een Engels beeldhouwer van Indiase origine, wiens kleur- en vormentaal doet denken aan hindoeïstische rituelen en symbolen.
Zijn werk verbeeldt het verlangen naar een samensmelting van tegengestelde principes als geest en materie, absentie en presentie, vrouwelijk en mannelijk. Hij maakt geregeld gebruik van het medium pigmentpoeder in verschillende kleuren; het symboliseert goddelijke aanwezigheid en dematerialiseert als het ware de aardse vormen van de sculptuur die het bedekt. Het pigment in Kapoors werk verwijst ook naar de westerse kunst, met name naar het werk van Yves Klein en Barnett Newman, die net als hij met kleur het transcendente willen bereiken.
Zo buitenwaarts gericht en kleurrijk als het vroege werk is, zo naar binnen gericht en donker is dat van na 1985. Een leegte beheerst Kapoors volgende werken, zoals bijvoorbeeld in Descent Into Limbo (1992), een drie meter diep gat, de binnenkant van een bol, in de aardbodem, donkerblauw geschilderd. Deze leegte oogt hier als gesublimeerde materie.
[Bron: Edwin Carels, Niet Niets / Not Nothing / Mine de rien]
 
Anish Kapoor: vertiginous stone and infinite space
Anish Kapoor is an example of an artist, who for a time at least, made work that manifests qualities of the mystical via negativa. [...] Kapoor acknowledges his interest in the German mystic Meister Eckhart. [...] Using dense matt black or deep blue pigment to line holes or concaved recessions in stone, Kapoor manages to induce a sensory disorientation in those who encounter works like Descent into Limbo, Adam or Void Field [...]. The light-absorbent qualities of the pigment remove the reflective cues that enable us to percieve spatial depth. The dark holes of recessions appear to be infinite - sensory voids that often induce a feeling of vertigo. Descent into Limbo maximises this sense of instability and disorientation by presenting the viewer/participant with a stark 'hole' in the floor, a hole that could be bottomless, a deep well or abyss. What is particularly interesting in Kapoor's work is the coming together ('a coincidence of opposites'?) of a rich sensory experience and a feeling of nothingness or infinite space, material physicality and metaphysical emptiness. In making the first of his Void series, a bowl-shaped form, coloured on the inside with a "very, very dark blue", kapoor describes how he realised that his previous work "had been full of content. Now for the first time it was truly empty [...] It was a very clear dark void form. Dark and empty. The opposite of the Platonic idea of looking into the light from the back of a dark cave. This was darkness. The only content that was necessary, was already there".
He refers to these dark voids as "spaces of the possible". For kapoor "a work of art is an inner reality, even though it manifests itself outwardly". The physical manifesting of an "inner reality" is at the heart of Kapoor's making "without intention". He finds it "astonishing that objects can open up spaces resembling human consciousness", yet this is what his works seem to do - presenting us with objects that are both powerful metaphors or symbols, and physical substance; emptiness and fullness; actuality and abstraction; sculptural tangibility and sensory disorientation.
Kapoor's work, and the way he describes it, have many similarities to the ideas and phrases used by Merton ("wordless darkness"), Eckhart ("a way without a way") and other exponents of the apophatic tradition of mysticism. What is particularly striking is the way in which the ineffable qualities of particular states of consciousness are realised, or induced, in so many people who come into contact with Kapoor's work. I have seen individuals so effected that they have had to cling on to someone else for support, and I've overheard conversations in which people try to articulate their experience of vertigo, disorientation and a transformed awareness of being-in-the-world. Perhaps, unintentionally, Kapoor's works enable us to experience what Heidegger refers to as "the temporal-linguistic clearing, the opening, the absencing in which things can be present themselves". Kapoor himself says; "The void is not silent. I have always thought of it more and more as a transitional space, an inbetween space [...] It's a space of becoming" (Ellias 2005).
[Bron: John Danvers, Picturing Mind: paradox, indeterminacy and consciousness in art & poetry, Editions Rodopi B.V., Amsterdam - New York, 2006; see here and at Amazon; John Danvers' website | blog]


© Peter. Klik om uit te vergroten.

schildering van mijn natuur

drieluik van donkere tonen
in alle ultramarijn
met rood magenta en zwart
op gebaard door bellen blazende
verf - bont amorf uit het niets

groen en oranje en geel
mengen zich nog ingehouden
in de ernstige monochromen
maar gelukkig dansen ze mee
op het bal van de conceptie

ultramarijne verduistering
vanuit het rood - als firmament
rond ondergaande zon en maan
schijnende absolute ruimte noch
verlicht noch onverlicht

descent into limbo - maar

de zomen van de regenboog
zijn die niet rood en magenta
met na het rood opnieuw
naar magenta neigend paars
tegen het blauw van de dampende kosmos?

is de regenboog gods kleuren-
leer - circulair in dubbel opzicht
als de mare van een sfeer
met meer dan af te meten dimensies
ja bijvoorbeeld drie en een?

zo ook de laagste en hoogste tonen
samenkomen in ontloken
leegte die als maat van tijd
stilte is en ultrasymfonische
bloeiend witte ruis?

o klankzee van kleuren mijn heerlijke moeder!

Toevoeging 7 november: zonet bracht Google me vanaf 'ultrasymfonisch', via een krantenbericht over een muziekrecensie, hopla op het werk De Materie van Louis Andriessen. In een fragment van het derde deel, De Stijl, op YouTube te zien, komen dansers ten tonele in monochrome kledij, te weten rood, geel, ultramarijn en zwart (de kleuren van Mondriaan); de pianist op het toneel draagt eveneens een ultramarijn pak. Een actrice spreekt een tekst uit die - leert opnieuw Google - afkomstig blijkt van de merkwaardige verhandeling Beginselen der beeldende wiskunde van M.H.J. Schoenmaekers, de wiskundige en esotericus die betrokken was bij het formuleren van de beginselen van De Stijl. Onder meer over het volstrekte en absolute, de bol, de (oneindige) cirkel, het kruis, getal en taal, maat en vorm, zonnestelsel en kosmos.
De wondere wegen van de cyberlinks... [einde toevoeging].

Zie ook:
"Not Dark Yet"
Zwermende boom
Citroenen
Hemel / gravure
Lentelicht
Zee van niets
Vlugge schets van berkenbast
Openbaring en illusie

En zijdelings:
Leegte, 'er zijn', speelruimte en (on)vergankelijkheid
Het zijn en het niets, vorm en leegte
Hoe je de waarheid vastnagelt: de paradox van de evidentie
De mystieke giechel