Van deeltjes naar ballen

Zat vanmiddag even op een bankje in het Oosterpark. Mensen in de zon als bonte klodders verf tegen het groene doek van het gras. Opeens sprongen me de zes, zeven ballen in het oog die - gegooid of geschoten - her en der binnen mijn gezichtsveld hun verheven parabolen trokken.

'Begonnen met elementaire deeltjes. Eonen van vergroting van complexiteit, ontstaan van leven en evolutie van organismen. Om te eindigen met vreugde[1] scheppen in het laten bewegen van ballen', bedacht ik, 'het heeft iets tragikomisch'.

Er schoot me een geestig fragment te binnen uit het verhaal Een stad in de zon van Harry Mulisch, waarin een verbijsterde man een bizarre tocht maakt, vergezeld door onder meer een papegaai:

'Hij stond op en keek met holle ogen naar de papegaai, die honderd meter verder boven het dal vloog, met plechtige wiekslagen. De aarde die tot papegaai wordt, opstijgt en kleurrijk rondvliegt - een walglijke grap!'

Het zinloze feit dat 'parabool' etymologisch[2] ten grondslag ligt aan zowel 'parabel' als 'parool'[3] - waarbij 'bool' teruggaat op het Oudgriekse werkwoord 'ballein' (werpen, zich werpen) - verdient in dit verband misschien eveneens een wrange glimlach.

Noten

[1] Om maar te zwijgen over het lijden onder kanonskogels en andere ballistische projectielen.

[2] Volgens de onvolprezen Etymologiebank.nl van het Meertens Instituut:

Parabel: zn. ‘gelijkenis’
Mnl. parabole, parable ‘gelijkenis’ in hi ... sprac din uolke toe in parabolen, dats in ghelikenessen ‘hij sprak het volk toe in parabels, dat wil zeggen in gelijkenissen’ en de parable van den saijere ‘de gelijkenis van de zaaier’ [beide 1291-1300; VMNW].
Ontleend, in de huidige vorm via Frans parable, aan Latijn parabola ‘vergelijking, gelijkenis, leerrijk verhaal’, dat zelf ontleend is aan Grieks parabolḗ ‘vergelijking, gelijkenis, parallellisme’, letterlijk ‘het naast elkaar werpen’, gevormd uit para- ‘naast, langs’ en bolḗ ‘worp’, bij het werkwoord bállein ‘werpen, zich werpen, draaien, zwenken’, zie → bal 2 ‘danspartij’.

[ Hierbij is mooi meegenomen dat het bal bij uitstek voorstadium van seksuele reproductie is, getuige (al is dit etymologisch onverantwoord) ook het woord 'baltsen' en de term 'ballen' die in de huidige straattaal 'neuken' betekent; verwarrend genoeg is het woord 'de bal' in de zin van 'de bol', 'speelbal' enzovoorts niet van het Oudgriekse 'ballein' afgeleid - maar dat is dus wel het geval voor de vorm van de baan die een bal bij benadering beschrijft door de lucht; K]

Parool: zn. ‘leus’
Vnnl. op parole te mogen gaen ‘op erewoord vrijgelaten te worden’ [1673; WNT], sal op alle posten de parole gegeven werden ‘moet op alle wachtposten het wachtwoord worden gegeven’ [1688; WNT]; nnl. parool ‘leus, motto’ in 't parool is: “voor den koning!” [1850; WNT].
Ontleend aan Frans parole ‘spreuk’ [1180; TLF], ‘woord’ [eind 12^e eeuw; TLF], ‘belofte, erewoord’ [1165; TLF], eerder al ‘spraak, uitspraak’ [ca. 1100; TLF], ontstaan door het wegvallen van de -b- uit christelijk Latijn parabola ‘leerrijke tekst, gelijkenis’, hetzelfde woord als klassiek Latijn parabola ‘vergelijking’, zie → parabel.

[3] Het franse 'parole' betekent onder meer 'woord' en 'spraak': 'le langage articulé symbolique humain destiné à communiquer la pensée, est à distinguer des communications orales diverses, comme les cris, les alertes, les gémissements… 'Articuler la parole' consiste à former des signes audibles, les syllabes, formant les mots qui constituent des symboles. Métaphoriquement, la parole est devenue toute communication s'adressant à l'esprit (parler avec le regard, la gestuelle, le silence, etc.). (...) La parole est le langage incarné de l'homme.'

Denk ook aan het woord 'symbool'; etymologisch teruggaand op Grieks súmbolon ‘teken, herkenningsteken’, een afleiding van sumbállein ‘samenwerpen, samenvoegen’. Het Griekse ww. is gevormd uit sun- ‘samen, tegelijk’, zie → synthese, en bállein ‘werpen’, zie → bal 2 ‘danspartij’.
Plus natuurlijk de hyperbool - oorspronkelijke betekenis 'verder gooien' (dan de ander)'.

En bedenk dat 'ballen' in volks idioom 'guldens' betekende.

Al met al kan men dus bij wijze van sarcastisch aforisme formuleren:

'Meer dan door de mensen, wordt er klare taal gesproken door hun ballen'.[#]

[#] Aanvulling mei 2011: Bovenstaande blognotitie schreef ik voordat ik (eindelijk) de Sferen-trilogie van Peter Sloterdijk was gaan lezen. Sloterdijk vermeldt daarin een verhandeling van de Middeleeuwse theoloog en filosoof Cusanus (Nicolaas van Cusa) over de bol, waarin onder meer het balspel aan de orde komt: De ludo globi (1463). Cusanus schrijft, aldus Sloterdijk: 'Geen enkel dier namelijk brengt een bol voort'. Waaraan Sloterdijk parafraserend toevoegt: 'laat staan dat een dier met bollen kan spelen of mikken'.