Denk even na voor je vermoorde cartoonisten natrapt

De antropoloog Martijn de Koning, medeauteur van het rapport "Eilanden in een zee van ongeloof: het verzet van activistische da'wa-netwerken in België, Nederland en Duitsland", had na de terroristische aanslag op Charlie Hebdo het verzoenende stuk kunnen schrijven dat zijn betoog "Denk even na voor je islamofobe cartoons verspreidt" in de Volkskrant van 17 januari niet is geworden. Hij bestendigt de wij-zij-tegenstelling tussen niet-moslims en moslims in plaats van die te helpen overbruggen.

De Koning had kunnen laten zien dat een aantal ultrarechtse Westerse opinieleiders en autoritaire staatshoofden hebben geprobeerd het spontane protest "Je suis Charlie" te kapen. Hij had erop kunnen wijzen dat een deel van hen een jammerlijk gebrek aan zelfkritiek paart aan het gevaarlijk ophitsen van het publiek tegen "de" islam. Hij had er begrip voor kunnen kweken dat nogal wat moslims dit hypocriete element van de publieke verontwaardiging na de moordpartij uitvergroten, omdat veel islamitische landen met Westerse bedoelingen slechte ervaringen hebben. Hij had erop kunnen wijzen dat toch moslims in verschillende landen meededen met "Je suis Charlie".

Samen sterk voor de vrijheid

Maar helaas: van "Je suis Charlie" maakt De Koning een witte, althans in de zon van zijn intellect gebleekte stroman: zelfingenomen, racistische Westerlingen die bij wijze van machtsvertoon de islam of moslims "een lesje willen leren".

Mij lijkt dat je als menswetenschapper meer geïnteresseerd moet zijn in wat de sympathisanten - niet-moslims en moslims - van "Je suis Charlie" gemeen hebben, dan je blind te staren op extremen. Het gedeelde gevoelen was zonneklaar: solidariteit betuigen met bruut vermoorde tekenaars die binnen de grenzen van de democratische rechtsstaat een vorm van vrije expressie beoefenden; en afgrijzen tonen van religieuze extremisten en hun versteher die begrip (of erger) kunnen opbrengen voor de poging die vrije expressie te fnuiken door vormgevers ervan af te slachten.

Het kleine van de mens

Op grond van een of twee flinterdunne voorbeelden en een subjectieve globale impressie zet De Koning het blad Charlie Hebdo weg als "islamofoob" en racistisch. Bovendien: "de satire van Charlie Hebdo [is] geen kwestie van 'speaking truth to power', maar van omlaag trappen naar burgers". Waarom? Omdat volgens De Koning "kernsymbolen" van de islam, zoals de Koran en de profeet Mohammed, belachelijk worden gemaakt en niet alleen "gezagsdragers".

Dit maakt me echt kwaad en heeft de toon gezet voor mijn polemische analyse. Als dan toch het woord "trappen" moet vallen: dit is natrappen en besmeuren van mensen die net zijn vermoord en niks meer kunnen terugzeggen. Het zou te ver voeren hier de beschuldiging van islamofobie en racisme uitvoerig te weerleggen. Lliana Bird heeft dat overtuigend gedaan in The Huffington Post ("Charlie Hebdo: They're Not Racist Just Because You're Offended", 13 januari). Ze laat zien dat Charlie Hebdo juist met verve 'te pen ging' tegen racisme, haat jegens migranten (dus ook moslims) en extreem- en ultrarechts. En ja, ook tegen religie en gelovigen.

Een van de tekenaars heeft opgemerkt[*] dat "het kleine van de mens" moet worden getoond. Die kleinheid geldt niet alleen gezagsdragers, maar ook de gewone burger. Kijk maar naar Archie Bunker en veel typetjes van Koot en Bie. Of was dat ook geen satire, maar "omlaag trappen"? En over 'speaking truth to power' gesproken, enig historisch besef leert dat de platte macht van de massamens een nauwelijks te overschatten gevaar vormt. De Koning wil graag dat alleen op politiek correcte wijze religieuze extremisten en desnoods gezagsdragers - maar vreemd genoeg dan weer niet de profeten - worden bespot. De "kernsymbolen", wat de doorsnee gelovige heilig is, gelieve men te ontzien. Monty Python's zalig hilarische Life of Brian, het aards spirituele The Satanic Verses van Rushdie en vele oergeestig bevrijdende bladzijden Reve hebben dus, in de vrome optiek van De Koning, betreurenswaardig genoeg het licht gezien.

Zwaard aan een zijden draad

De moorddadige fatwa van Khomeini tegen Rushdie bewijst dat "islamofobie" een onbruikbaar begrip is, wellicht sowieso, maar zeker als het gaat om "even nadenken voor je iets publiceert". Ik vroeg De Koning op Twitter of hij De Duivelsverzen islamofoob vindt. Hij antwoordde ontkennend; het zou moslims zijn gegaan om blasfemie. De onzalige fatwa vanuit Iran heeft sinds 'Rushdie' (eigenlijk als sinds 'Carrell') boven de artistieke vrijheid in het Westen het zwaard van Mohammed gehangen, aan de zijden draad van het humeur van invloedrijke islamistische geestelijken.

Godslastering betreft het "kernsymbool" van monotheïstische religies. Als De Koning consequent is, moet hij dus aanraden ook "even na te denken" voor je iets theofoobs publiceert. Het is hoe dan ook van een groot dedain, dat advies. Alsof de makers van Charlie Hebdo hun koers niet zouden hebben overdacht. Pardon, maar dat hebben ze juist terdege, daartoe onder meer gedwongen door de brandaanslag op hun burelen in 2011. Dat weet De Koning natuurlijk donders goed. Ze hebben alleen een besluit genomen dat hij afkeurt en onverstandig acht. Ze hebben de draak gestoken met "kernsymbolen" van een godsdienst. Nodeloos en dom! Dat is geen onverschrokkenheid, maar hoogmoed! Wat zeg ik: het racistisch met voeten treden van de eer van moslims! Het in roulatie brengen van explosief papier! Wit zelfmoordterrorisme!

De juiste meta-opvatting

Een andere misleidende bewering van De Koning is: "de vrijheid van meningsuiting [wordt] niet ingezet om het recht van iedereen om hun opvatting te verdedigen, maar om moslims te leren de 'juiste' opvatting te krijgen".

Het is nonsens dat "Je suis Charlie" erom ging moslims specifieke opvattingen in de maag te splitsen. Wel werd een meta-opvatting uitgedragen over het kader waarbinnen overtuigingen de ruimte krijgen: dat van de democratische rechtsstaat, met zijn op mensenrechten gestoelde grondwet en vrije meningsuiting. Ik begrijp allerminst wat er mis mee is dat mensen hun uitingsvrijheid gebruiken om te proberen anderen ervan te overtuigen dat dit stelsel verkieslijk is. Het vormt namelijk, zowel principieel als aan de hand van de praktijk in de diverse staatsvormen, aantoonbaar de beste basis om ieders zelfontplooiing - daarbij denk ik nadrukkelijk ook aan de beleving van religie - zo weinig mogelijk in de weg te zitten. Ja, natuurlijk geldt dat minder voor een godsdienst die nu juist dit fundament afwijst; maar het inperken van een dergelijke religie, op dat basale vlak, is evident noodzakelijk voor het behoud van vrijheid.

Fundamentalistische moslims mogen hun deplorabele meta-opvatting overigens zeker verdedigen, en wel precies binnen het vrijheid optimaliserende kader dat een deel van hen wil afbreken.

Aboutaleb als bounty

En passant duwt De Koning Ayaan Hirsi Ali en in één lompe beweging Ahmed Aboutaleb in het kamp van de racistische indoctrinatie van moslims onder het mom van verdediging van de vrije meningsuiting. Hirsi Ali is al vaak tot 'bounty' - bruin van buiten, wit van binnen - bestempeld; in het denkraam van De Koning moet Aboutaleb er nu ook aan geloven. Wel, ik weet een ding zeker: als Ahmed Aboutaleb een bounty is, is Martijn de Koning een zacht gekookt ei: wit van buiten, licht getint van binnen. Ik zou bijna zeggen: zacht gekookt doordat hij iets te dicht op het heilig vuur heeft gezeten van jihadisten - het slag mensen dus dat tekenaars kapotschiet -, die hij versluierend "activisten" noemt.

Geen moslimhaat

Het wordt nog grimmiger. De Koning schroomt niet de cartoons over de islam in Charlie Hebdo indirect te koppelen aan de antisemitische tekeningen uit de tijd van de Jodenvervolging door de nazi's: "net zoals cartoons met stereotiepe afbeeldingen van Joden worden geïnterpreteerd met in het achterhoofd de historische context van de Holocaust, worden stereotiepe afbeeldingen van islam en Arabieren geïnterpreteerd binnen een historische context van islamofobie, kolonialisme en militaire interventies."

Wat een valse streek jegens Charlie Hebdo. Het blad ageert precies tegen het - helaas weer opkomende - extreem rechtse gedachtegoed dat grootschalige vervolging van moslims binnen de horizon van het denkbare trekt. Dat de spotprenten in Charlie Hebdo over moslims desalniettemin "worden geïnterpreteerd" (De Koning laat zijn eigen kijk gevoeglijk in het midden) als de evenknie van de Jodenhaat uit inktzwarte tijden, is niet iets dat je als een valide zienswijze behoort op te voeren, maar iets dat je als een gruwelijke onwaarheid - zo het geen kwaadaardige misleiding is - moet ontmantelen. Het is pijnlijk dat een wetenschapper de betekenis van de tekeningen in een antiracistisch, satirisch blad niet scherp wenst te onderscheiden van - om een actueel geval te noemen - de prenten van een Steph Bergol, die zich geobsedeerd en vijandig richt op moslims. Bergol - hij tekende Wilders als een stralend blanke Sint-Joris die een draak doorsteekt met het woord "islam" op zijn rug - beeldde moslims af als insecten die met een spuitbus verdelgd moeten worden en als worm die de aardbol aanvreet. Daar de Holocaust bij halen zou verdedigbaar zijn geweest.

Niet-racistisch stereotype

Racisme wil zeggen: ongelijke behandeling wegens (vermeende) raskenmerken. Moslims vormen geen ras, dus spotprenten over moslims zijn in elk geval niet per definitie racistisch. Maar ze draaien toch vaak om niet blanke mannen met baarden? Tja, zoek even naar islam sjeik - het stereotype van de spraakmakende moslim is niet uit een witte geprivilegieerde duim gezogen. Je kunt (als ik me een satirische zijsprong mag veroorloven) zelfs stellen dat de islamitische baard is uitgegroeid tot de gezichtssluier van de man: individuele (gelaats)expressie wordt deels verruild voor een groepskenmerk conform de religieuze gedrildheid.

Anders benaderd: juist als Charlie Hebdo moslims van kleur zou hebben uitgezonderd van spot, was er sprake geweest van ongelijke behandeling en mogelijk racisme. Het blad nam figuren van alle gezindten en politieke stromingen, ongeacht hun huidskleur, op de geweldloze korrel.

Grenzen aan de vrijheid

De vrijheid van meningsuiting wordt door veel Westerlingen ten onrechte "heilig" verklaard, poneert De Koning, maar is nooit absoluut. Als bijvoorbeeld een moslim binnen het kader van de democratische rechtsstaat probeert het beledigen van Mohammed te laten verbieden, zou dat geen aantasting van de vrijheid zijn, meent hij.

Opnieuw miskent De Koning dat "het Westen" een te vage categorie is. Juist in veel Westerse landen woedt momenteel een ideeënstrijd tussen - grofweg, maar niet helemaal in het links/rechts-schema passende - mensen die hameren op het onderscheid tussen islam en islamisme en mensen die de islam tout court demoniseren. Ik durf te stellen dat dit interne gevecht in het Westen veel groter is dan dat in islamitische landen, grosso modo, over de waardering van het Westen, maar dit tussen haakjes. Ook over de grenzen van de vrijheid van meningsuiting wordt door Westerlingen heel verschillend gedacht. En: zoals bekend is het aanzetten tot haat tegen, of tot discriminatie van mensen wegens hun godsdienst in de meeste Westerse landen gewoon strafbaar. Het is dus allang geboden dat je "even nadenkt" voor je iemands religie hatelijk beschimpt.

Verder: lang niet alle Westerlingen vinden dat een moslim die volgens de regels van de democratische rechtsstaat een verbod op belediging van Mohammed nastreeft, de vrijheid aantast. Evenmin als de meeste Nederlanders vinden dat Wilders de vrijheid aantast door te zeggen dat hij af wil van Artikel 1 van de grondwet over gelijke behandeling van burgers ongeacht levensovertuiging. Het probleem van vrijheidsberoving treedt namelijk pas op als de betrokkenen genoeg stemmen krijgen om hun woord tot wet te maken. En dat is een algemeen probleem, een paradox van de democratie: dat een twee derde meerderheid formeel grondrechten kan afnemen en zelfs de democratische rechtsstaat kan ontmantelen - wat niet betekent dat de andere burgers dit dan in praktijk moeten en zullen laten gebeuren.

Saoedische wonderolie

Trouwens een veelzeggende omissie in het stuk van De Koning wat betreft een wijs gebruik van de vrijheid van meningsuiting: geen woord over de haat tegen de democratische rechtsstaat die wordt gezaaid door vele islamistische predikers, van wie er in ons land een hele reeks is binnengehaald door moskeeën en verenigingen. Een parallel advies aan moslims valt in zijn verhaal niet te bespeuren. "Denk even na voor je fobie tegen het Westen verspreidt!" De Koning zwijgt in alle talen over hoe Saoedi-Arabië moslims hersenspoelt, door het opleiden van regimenten extremistische predikers en het westwaarts pompen van eindeloze stromen publicaties en satellietbeelden, als van God gegeven wonderolie. Als je het dan toch over "een lesje leren" en "uitoefenen van macht" hebt... En wat betreft "militaire interventies": achter de schermen gaf Saoedi-Arabië Bush alle ruimte Irak binnen te vallen in 2003.

Blaiming the victim?

Aan het eind van zijn beschouwing stelt De Koning dat "de valse wij-zij-tegenstelling" - waaraan, blijkt uit de hele gedachtegang, Charlie Hebdo zou hebben bijgedragen - "politiek geweld veroorzaakt". Veroorzaakt! Veel dichter in de buurt van blaiming the victim kon hij nauwelijks komen.

Had Jezus even moeten nadenken voor hij judeofoob het "kernsymbool" van het joodse geloof uit de tempel smeet, namelijk handelswaar? [satire-alert!] Inderdaad. Hadden de Joden even moeten nadenken voor ze christofoob avant la lettre die zweverige goeroe bespotten, die zachtmoedige met zijn woedeaanvallen? Jawel. Had Mohammed even moeten nadenken voor hij de parodie op de Tenach [satire-alert!] dicteerde die bekend zou worden als "de Koran"? Precies. Hadden de Joden even moeten nadenken voor ze die copy-pastende orakelbaard van een ander volk uitlachten? Zeker.
Moet ik even nadenken voor ik met anderen de spot drijf? Ehm, ik geef het toe... en sorry voor dit artikel.

Hoe mooi zou de wereld zijn, als we elkaar gewoon in onze waarde zouden laten, nietwaar? Wat voor nut heeft het de kleinheid van de mens te laten zien? Kleineren is immers vernederen - het woord zegt het al? Heeft de paus niet gewoon gelijk: "Als mijn goede vriend [...] mijn moeder vervloekt, kan hij een klap verwachten"?

Maar wacht even: de oerzonde is toch echt de doodsklap die volgt op de belediging, en niet andersom. En die wordt altijd uitgedeeld door lieden met een ietwat overschatte eigenwaarde en met suspecte "kernsymbolen", waar ook andere ellende van komt.

Valse wij-zij-tegenstelling

De Konings frame kleeft een trieste tegenstrijdigheid aan. Hij pretendeert dat het gaat om "overbrugging", maar schept juist afstand. Het zware accent ligt op pedante Westerlingen die de vrije meningsuiting inzetten om moslims te indoctrineren. De doorsnee "Je suis Charlie"-sympathisant wordt afgeschilderd als islamofoob; dat is net zo cynisch en polariserend als de gemiddelde vrijheidslievende moslim neerzetten als een islamist. Waarschijnlijk zonder dat hij het beseft, draagt De Koning bij aan de wij-zij-tegenstelling, door een tendentieus beeld te geven van de verontwaardiging na de aanslag op Charlie Hebdo. In plaats van naar voren te halen wat niet-moslims en moslims daarbij verbindt, maakt hij er bovenal een aanval van racistische Westerlingen op gekoloniseerde moslims van. De uitsmijter van zijn stuk slaat daarom op zijn eigen benadering: "de valse wij-zij-tegenstelling die er toch al is [...] wordt er alleen maar door versterkt. Daarmee zijn we nog verder van huis."

Illustratie bovenaan: cover van Charlie Hebdo met de profeet Mohammed die zegt: "Honderd zweepslagen als je je niet doodlacht!"

Noot

[*] Renald 'Luz' Luzier, zo bericht Trouw, heeft gezegd: "Het is onze taak om het kleine van de mens centraal te stellen." Terzijde: hij tekende de cover van het eerste nummer na de aanslag. Een huilende Mohammed houdt een bordje vast met "Je suis Charlie" erop. Boven hem staat: "Tout est pardonné". Het is Mohammed die wordt vergeven licht Luz toe: "J’ai vu ce personnage [i.e. Mohammed; K] utilisé malgré lui par des tarés qui foutent le feu, par des terroristes. Des connards qui manquent d’humour: c’est ça, des terroristes. Evidemment tout est pardonné, mon vieux Mahomet. C’est surmontable parce que j’ai réussi à te dessiner."