Evolutie, natuur, mens & doelgerichtheid

Meesterlijke 'brief aan Darwin' van de Belgische filosoof Gerard Bodifee

De Volkskrant, 11 april 2009

Bodifee wijst op de paradox dat volgens Darwin de evolutie geen doelbewustheid eigen is, maar dat de diersoort mens - volgens de evolutietheorie afstammend van apen en onderdeel van de natuur - toch onmiskenbaar doelgericht handelt.

Filosofen als Levinas, en eerder Hegel en Kant en ook Plato, zien 'dan ook' een diep verband tussen (de meest volkomen wijze van) menszijn en het goddelijke of geestelijke, dat de natuur transcendeert. Aristoteles kent de mens een minder uitzonderlijke status toe en acht doelgerichtheid inderdaad inherent aan de natuur.
Andere misschien-uitwegen uit de paradox:
- (menselijke) doelgerichtheid is een illusie'[*] (Nietzsche?);
- doelgerichtheid kan spontaan ontstaan uit evolutionaire, natuurlijke toevalsprocessen (denk aan dier dat voedsel zoekt en verschalkt); dat doelgerichtheid inherent is aan sommige natuurlijke processen, impliceert niet noodzakelijk dat elk gebeuren in de natuur doelgericht is en evenmin dat doelgerichtheid fundamenteler is dan toevallige evolutie door mutaties en natuurlijke selectie; nog anders gezegd: er kan bij het optreden van doelgerichtheid sprake zijn van een 'breuk' of 'sprong' binnen de natuur, het hoeft niet een breuk met de natuur te zijn.

[*] Bodifee stelt in zijn brief dat bijvoorbeeld een pen niet is ontstaan door toevallige veranderingen in materialen die heel langzamerhand zich tot een pen vormden. Maar is dit zeker waar? Denk aan de vele 'onbeholpen voorstadia' van wat uiteindelijk een schijnbaar perfect doelgericht vervaardigd ding is - een piano, een rekenmachine, een pen et cetera. Ik meen dat de hoofdpersoon in 'De man zonder eigenschappen' ergens zegt dat het ontdekken van iets, bijvoorbeeld een wiskundig bewijs, au fond een kwestie is van telkens op een andere manier een voorwerp door een opening proberen te duwen, niet onvergelijkbaar met hoe een hond dat gedachteloos doet. Trial and error. Er is, als je kijkt over heel lange tijdvakken, misschien toch sprake van 'random probeersels', waaruit 'een keuze gemaakt werd'. Maar zag God dat het goed was, of de mens? En wat is het criterium voor 'gelukt', wat maakt dat iets gelukt of geslaagd is - hier kom je op enerzijds het begrip kwaliteit van Pirsig en anderzijds de lustbevrediging (fysiologisch en à la Freud)? Ook het verschil tussen doelbewustheid (bij handelen 'in het besef van' doelen) en doelgerichtheid (een ruimer begrip: ook gedrag van een dier en zelfs de bewegingen van een plant kunnen doelgericht zijn) is van belang bij het doorgronden van Bodifee's paradox.

Waarschijnlijk is de door Bodifee belichte logische ongerijmdheid een mooie ingang tot verschillende fundamentele filosofische vraagstukken, die zich vanzelf aandienen wanneer je de paradox goed doordenkt.

Leuk in dit verband:

First Tool Users Were Sea Scorpions?
By Charles Q. Choi, National Geographic News, April 13, 2009