Overéénkomst

Gisteravond vlak voor het inslapen, peinzend over het gemeenschappelijke (overeenkomstige...) van waarheid, schoonheid en goedheid.

Overeenkomst!

- Waarheid: overeenkomst tussen taal en werkelijkheid (correspondentie, conformiteit)

- Schoonheid: overeenkomst tussen elk deel en het geheel van de delen (concordantie, compositie)

- Goedheid: het zien en sluiten van een overeenkomst (compromis, conventie)

Het overeenkomstige van deze verschillende domeinen, is het gebeuren van het overeenkomen.

Overeenkomsten kan je omschrijven of beeldend uitdrukken; maar dát het (ene met het andere) overeenkomt, blijkt een onbepaalbare aha-erlebnis te zijn, een ontdekking, een ervaring van evidentie.

Elke overeenkomst behelst verschil, namelijk tussen het ene en het andere waarmee het overeenkomt. Overeenkomst zonder verschil zou geen over-één-komen betekenen, maar volkomen één-zijn[*].

Toevoeging januari 2012:

Misschien is er een vierde type van 'overeenkomst', namelijk die tussen 'zijnden' en 'zijn' à la Martin Heidegger, die 'aan elkaar toebehoren' 'vanuit de [ontologische] differentie' - zie bijvoorbeeld de inleiding van de verhandeling De laatste god van Kristien Justaert. Verwant aan de verhouding tussen taal en werkelijkheid, maar dan niet de taal van de wetenschap en de logica, maar bijvoorbeeld het 'zijnsverstaan' van een dichter als Hölderlin (en dan nog is de taal niet het zijn, maar het 'huis van het zijn').

Als er een God bestaat die zowel waarheid, goedheid als schoonheid is, zou dit hoogste Wezen dus ten zeerste zijn gemoeid met het gebeuren van het 'over-een-komen'. Ik denk hierbij ook aan Peter Sloterdijks uiteenzettingen in Sferen over de 'emanatie' van God in één beweging van 'uitstralen' (waarbij je wellicht kunt denken aan 'ontologische differentie') en 'terugkeren' - of zeg van 'scheppen' en 'in-zien' of 'kennen')[**]. Zie ook mijn blognotitie 'Het glinsterpad der dingen'.

Ik vermoed een overeenkomst tussen wat zenleraar Shunryu Suzuki onder 'grote geest' verstond, Jiddu Krishnamurti onder 'geest'[***] (vaker aangeduid als 'intelligentie', 'intens medegevoel' en 'liefde') en Martin Heidegger onder 'Seyn' (dat hij wel omschrijft als 'toe-eigenende aanvang', wat weer lijkt op 'emanatie' zoals begrepen door Sloterdijk).

Een kritisch licht op het 'openbarende' spreken door mannen, werp ik in mijn - zoals telkens - provisorische blognotitie 'Theologische speculaties'. Een eigen poging tot vertolking van 'eenheid in verscheidenheid' is m'n gedicht Heelal.

Noten (vanaf januari 2012)

[*] Overeenkomst en verschil zijn keerzijden van hetzelfde. Wellicht zou Harry Mulisch het in verband brengen met zijn verwerping van (de absolute geldigheid van) het beginsel van de non-contradictie van Aristoteles, volgens welke iets niet tegelijktijd en in hetzelfde opzicht A kan zijn én niet A. En met paradoxen (zie ook hier). Volgens Mulisch kan iets 'hetzelfde zijn en niet hetzelfde', hetgeen hij met beweging in verband brengt. Identiteit is etymologisch nauw verwant met 'zijnde' en betekent volgens de Van Dale: 'eenheid van wezen, volkomen overeenstemming'; nu wil natuurlijk het geval dat een tegenwoordig deelwoord - zeg 'spleumende' - zowel aanduidt wat 'spleumt' als het gebeuren van het 'spleumen'. Zoals bekend is in de Westerse filosofie van de vorige eeuw, zeker in Frankrijk, een beweging zichtbaar van platonisme naar structuralisme, waarin niet identiteit, maar verschil ('différence') als de grond van betekenis wordt gezien. Dit wordt op de spits gedreven door Gilles Deleuze, die - is mijn indruk, ik ken zijn filosofie nauwelijks - 'zijn' klaarblijkelijk gelijkstelt aan 'verschillen' (waarbij grappig genoeg natuurlijk toch weer een gelijkstelling aan de orde is, zij het een paradoxale). Het verschil als schijnbaar ongrijpbare, 'lege' bouwsteen van de werkelijkheid. Ook Deleuze brengt dit productieve verschil, dat op een spookachtige manier toch een waarneembare, tastbare veelheid van mensen, dieren, planten en dingen in het leven roept, in verband met verandering, wording. Het ligt voor de hand dat logici Deleuze en Mulisch voor de voeten zullen werpen dat zij het 'tegelijkertijd' (en/of 'in hetzelfde opzicht') in het bovengenoemde beginsel van Aristoteles miskennen.
Kristien Justaerts mooie overpeinzing 'Zen en de kunst van het ontsnappen; Meditatie over Gilles Deleuze', weet bij mij enig gevoel voor deze materie over te brengen.

[**] Sloterdijk: 'Bij de lichtspelen van de pulserende God [i.e. Gods emanatie en reflectie in zichzelf; K] horen dus twee uitbundigheden, twee orgasmen [...]. De reden van dit onmetelijke dubbele verlangen is de symmetrie tussen voortbrengen en kennen, die zich tot elkaar verhouden als uitzending en terugkeer [...]'. Denk ook aan φύσις als process of shining-forth en aletheia bij Heidegger.
'Identiek' is 'volkomen overeenstemmend', mogelijk via 'idem' beïnvloed door Latijns id ens, 'dat ding', waarbij een zelfstandig naamwoord entitas bestond; 'entiteit' is 'iets zelfstandig bestaands', ook wel 'wezenheid, wezenlijkheid, wanneer van ieder ding beweerd kan worden, dat het iets is'; tegenwoordig deelwoord ('het zijnde') van Latijns esse (zijn - Grieks estí; Sanskrit ásti).
'Zijnde' en 'identeit' zijn dus nauw verwant en hebben te maken met 'overeenkomen'. Misschien kan je - als je in een Schepper gelooft - zelfs zeggen dat door het 'wonder' van het overeenkomen de zijnden worden 'geschapen' (tot aanzijn komen); in het bijzonder geldt dat dan de mens als 'beeltenis' (Grieks: εικών) van God.
De isha-upanishad: 'From out of Brahman floweth all that is: from Brahman all, yet he is still the same'. Brahman stroomt uit in talloze dingen die niet hetzelfde zijn, maar blijft daarmee toch hetzelfde - zodat de dingen mysterieus hetzelfde zijn én niet hetzelfde: een zeer algemene paradox op het vlak van het zijn en de zijnden.
Zie ook m'n blognotitie 'Apenstaartje, systeemgat en menselijk bewustzijn'.
Een tekstfragment toegeschreven aan Herakleitos heeft Mulisch meegegeven aan De compositie van de wereld (1980) als motto: 'Zij begrijpen niet hoe het uiteenstrevende met zichzelf overeenstemt'.

[***] In Not Always So zegt Suzuki: 'als de kleine geest rustig wordt, begint de echte activiteit van de grote geest pas'. Wat betreft overeenkomst en identiteit vertelt hij dat in de geest van Dogen Zenji water altijd meer is dan water. Suzuki: 'Als ik water drink, is water alles. De hele wereld is water. Er bestaat dan alleen maar water. Als we water drinken met dat begrip en die houding, is het echt water, en tegelijkertijd is het meer dan water' [cursivering door mij; K]. (Overigens is deze bundel lezingen in het Nederlands vertaald onder de dubieuze titel Niets is zo).
Vaak genoeg gebruikt Krishnamurti 'geest' en 'psyche' (met zijn door hem gewantrouwde 'denken') door elkaar, maar in De toekomst van de mensheid (hoofdstuk 2) luidt het bijvoorbeeld: 'Welk nieuw instrument kan aan [het lijden] een eind maken? Er is een nieuw instrument, ziet u, dat is de geest, dat wil zeggen: de intelligentie.' En: 'Ik denk dat de geest los staat van het brein'. En: 'Wij hebben gezegd dat er contact is tussen de geest en het brein als het brein stil ligt en als het ruimte heeft'. Zijn gesprekspartner, de fysicus David Bohm, vat samen: 'Rather, he emphasizes that mind [geest; K] is essentially free of the distorting bias that is inherent in the conditioning of the brain, and that, through insight arising in proper undirected attention without a centre, it can change the cells of the brain and remove the destructive conditioning.' De 'conditionering' zou je in verband kunnen brengen met hoe Heidegger 'metafysica' typeert als een denken over de zijnden in plaats van over het zijn. Dit alles zeer lapidair gesteld en met de kanttekening dat Krishnamurti zich vaak erg slordig en incoherent uitdrukt (hij noemt elders in hetzelfde gesprek het brein een instrument van de geest, wat veel logischer is dan de geest een instrument noemen, zoals hierboven). De wijze waarop hij in De toekomst van de mensheid de geest voorstelt als transcendente bron van intelligentie, intens medegevoel en liefde, lijkt - zijns ondanks - sterk op hoe menig christen God aanduidt.
Heidegger: ''Enkel vanuit de terughoudendheid komt de heerschappij van de laatste god tot stand; de terughoudendheid schept zowel voor de heerschappij als voor de laatste god, de grote stilte' (Beiträge zur Philosophie, pagina 34, vertaling Kristien Justaert). Justaert merkt op: 'De moeilijkheid ligt onder meer hierin dat de vraag naar het wezen van de waarheid in de traditie van de westerse metafysica, die voor Heidegger een onto-theologie is, verborgen geraakt is. Deze metafysica komt immers voort uit het ‘ik’, het bewustzijn van de mens, van waaruit de omringende wereld als een object bestudeerd wordt. [Heidegger:] “Wat dit denken denkt, is de zuivere objectiviteit, die uit de subjectiviteit van het zuivere zelfbewustzijn ontspringt”. De waarheidsvraag zelf wordt niet gesteld, omdat men bij het denken juist vertrekt van de zekerheid van het ‘ik’, dat het mogelijk maakt de wereld buiten dit ‘ik’ op een betrouwbare manier te onderzoeken en te begrijpen. Omwille van deze objectivistische en subjectivistische vooronderstellingen wordt de vraag naar de verhouding van de mens tot de waarheid in de westerse metafysica nooit gesteld. Hieruit ontspringen nood en noodzaak om de overgang te maken naar de andere aanvang.' In Beiträge zur Philophie schrijft Heidegger verder: 'Das ‘Seyn’ ist nicht eine Gemächte des ‘Subjekts’, sondern das Da-sein als überwindung alles subjektivität entspringt der Wesung des Seyns.'
Krishnamurti: 'Wij hebben gezegd dat intelligentie voortkomt uit intens medegevoel en liefde. Die intelligentie is werkzaam als het brein stil is [...] we kunnen er alleen mee in contact komen als er geen zelf is. Om het heel eenvoudig te stellen; als het zelf er niet is, dan is er schoonheid, stilte, ruimte, en die intelligentie die uit intens medegevoel voortkomt, is dan werkzaam via het brein.' David Bohm: 'Jezelf wezenlijk kennen op het moment zelf waarop de dingen gebeuren'. Krishnamurti: 'Ja, kennis hebben van wat er gebeurt'. En: '[de geest] heeft te maken met ruimte en met stilte'.
Heidegger: 'Omdat enkel het grootse gebeuren van Ereignis ons nog kan redden uit de verlorenheid van het bedrijf van de banale gebeurtenissen en maakbare maatschappijen [Machenschaften, een ruimer begrip dan 'maakbare maatschappijen; K]' (Beiträge zur Philosophie, pagina 162, vertaling Kristien Justaert). Justaert licht toe: 'de andere aanvang betekent dus een ander denken. Geen rekenend of berekend denken, geen voorstellend denken, maar een denken dat zich in zijn vragen voortdurend terug naar de bron keert.' Vergelijk Krishnamurti's kritiek op het (geconditioneerde) 'denken' en het 'meten'[#] van de (traditionele) meditatie: 'het [geconditioneerde] [...] denken [heeft], zowel innerlijk als in de buitenwereld, een ontzettende janboel [...] veroorzaakt [...] dan moeten we onvermijdelijk de vraag stellen: kan er een eind komen aan dit alles? Als het [geconditioneerde] denken er geen eind aan kan maken, wat dan wel?' - en zijn antwoord is: 'de geest' (zie hierboven).

[#] Hier legt Krishnamurti uit waarom hij 'mediteren' in de traditionele zin van het woord een grote vergissing acht: het gaat terug op dezelfde wortel als die van 'meten'; en: 'The Greeks, the ancient Greeks [...] were the originators of measurement. Without measurement there would be no technology.'

Zie ook m'n blognotities:
Hoe je de waarheid vastnagelt: de paradox van de evidentie
Apenstaartje, systeemgat en menselijk bewustzijn
Het glinsterpad der dingen
Theologische speculaties

Illustratie De Hermitage, Amsterdam: Koningsdeuren van een iconostase met Annunciatie en vier Evangelisten, Rusland, Moskouse Rijk, 16de eeuw