Tussen rust en spanning: sattva, rajas & tamas

Klik op het plaatje voor uitleg ervan. Grappig dat daar staat: 'If one has had an "aha" experience about any subject, this clarity of sattwa was operating there within the mind.'

In een oud dagboek herlas ik de vraag van een vriend naar een woord voor de toestand tussen rust en spanning (2 januari 1988, bijna 22 jaar geleden dus). In mijn notities stond een verwijzing naar een interview met de beeldend kunstenaar J.C.J. van der Heyden in een catalogus die ik eerder van die vriend had overgenomen. Ik sloeg dat interview vanmiddag nog eens op en las:

'(…) The Western world is suffering from some sort of disease, which looks like activism. I suffer from it myself. (…).
You should really spend half your time working, at the most. If you do something very intensely for one minute, then you should do nothing for at least one minute. If you work for three hours you should really do nothing for three hours too, and so on. The exact form that it takes is up to you. No one can inhale twice and exhale only once. Good breathing should be practised but there isn't enough time for that, that is concentration.
There are two conceptual poles in the Indian way of thinking: 'Rajas', restless activity, and 'Tamas', man as a vegetating being, who sinks into his own subconscious. Both signify decay.'
[ J.C.J. van der Heyden, interview door Marlies Levels, 1982 ]

Op internet licht iemand de begrippen rajas en tamas toe als volgt (de term guna duidt in het Indiase denken een fundamentele hoedanigheid van de natuur aan):

'Binnen de yogafilosofie, de Samkhya-filosofie en de Indiase denkwijzen in het algemeen spelen de drie begrippen sattva, rajas en tamas een belangrijke rol. Zij worden samen de drie guna's genoemd.

De drie guna's zijn eigenschappen van de fysieke wereld (prakriti). Met prakriti wordt niet alleen de om ons heen bestaande wereld genoemd - de wereld die de Westerse wetenschap kent en bestudeert - maar ook de psychologische werelden van emotie en denken. Kort uitgelegd betekenen zij:

Sattva: reinheid, waarheid, harmonie.
Rajas: bewegelijkheid, werkzaamheid. In de yogafilosofie is het hartstocht, drift, energie.
Tamas: duisternis, de eigenschap van traagheid, weerstand, volharding en standvastigheid.

Tamas
In de Indiase psychologie (…) is tamas de laagste en sattva de hoogste. Tamas staat voor luiheid, traagheid en gebrek aan verandering. In zijn hoogste vorm staat tamas voor volharding en standvastigheid. Om in iets te kunnen volharden is echter beweging nodig. Hiermee zijn we bij de middelste guna aangeland: rajas.

Rajas
Je zou kunnen zeggen dat rajas de guna van het Westen is: altijd in beweging, altijd van alles producerend. Het nadeel van deze energie is dat deze meestal gevoed wordt door egoïsme en hartstocht. Waar dat niet zo is, en het motief een rustig, liefdevol hart is - komen we vanzelf weer uit bij de volgende: sattva.

Sattva
Sattva staat voor evenwichtigheid - sat betekent zijn. In deze toestand van bewustzijn is er geen handelen meer in de geestelijke zin van het woord, hoewel de handen toch druk kunnen zijn. Sattva betekent harmonie - in handelen, en een stille geest die in evenwicht is. Sattva is dan ook te zien als het evenwicht tussen rajas en tamas. Sattva is noch doods-stil, noch voortdurend druk. In een 'sattvische' toestand is elk bewustzijnsniveau rein op zijn eigen manier. Dit betekent juist handelen, juist spreken, juist denken en juist voelen.'

Een mooie uitkomst van de oude zoektocht - die destijds de woorden 'aandacht', 'speling' en 'speelruimte' had opgeleverd - zou dus zijn geweest: sattva: harmonie / evenwichtigheid als manifestatie van puur zijn (geassoceerd met de kleur wit).

Denk ook aan het boeddhistische begrip bodhisattva - zie ook bodhi: 'an abstract noun formed from the verbal root budh (to awake, become aware, notice, know or understand)'; en bodhi-boom.

Een en ander doet natuurlijk ook denken aan Aristoteles' leer van het Gulden Midden.

En volgens de Van Dale is een van de betekenissen van 'evenwicht':
'(in verband met gemoed en karakter of ziel) overeenstemming tussen neigingen en vermogens, of tussen aandriften en wil'.

Zie ook m'n blognotitie:
Brahman & Maya (en godsdienstig seksisme)