Islam en vrijheid revisited: visie gevraagd op "islamitisch exceptionalisme" en immigratie

De met name onder progressieven gerespecteerde Amerikaanse politicoloog Shadi Hamid buigt zich in zijn jongste boek Islamic exceptionalism (juni 2016) over de verwevenheid van islam, politiek en recht in diverse delen van de wereld. Hij presenteert een analyse waar hij zich naar eigen zeggen zelf “onbehagelijk” bij voelt. Tot mijn schande heb ik het boek nog niet gelezen (ik ben dan ook geen intellectueel); ik ga af op drie interviews[1]. Samengevat: volgens Hamid zullen moslims in een meerderheidspositie, zeker in landen met een islamitische historie en tot in de afzienbare toekomst, krachtens hun geloof linksom of rechtsom de sharia willen implementeren, zoals in de publieke zaak en het openbare leven.
In Hamids ogen maakt het daarbij niet eens zoveel uit of “islamisten” aan de macht zijn, of een dictator als Sisi in Egypte, of democraten in een land als Indonesië. Zijn punt is dat de dieptestructuur van de islam – de Koran, de Hadith, eeuwen van exegese – zodanig is gestoeld op het “profetische model” – Mohammed die profeet alsmede krijgsheer en staatsman was – , dat je de drang van de gelovigen om diens regels voor het maatschappelijk verkeer gestalte te geven, onmogelijk krijgt ‘weggeseculariseerd’. Daarnaast wordt het afwijken van de letter van het heilig geachte boek speciaal bemoeilijkt, aldus Hamid, door het geloof dat de zelfpresentatie van de Koran als het directe spreken van God onbetwijfelbaar op waarheid berust.

Als u dit nogal vindt lijken op wat islamhaters al meer dan vijftien jaar roepen, en steeds luider, dan moet ik u helaas gelijk geven (en vandaar Hamids eigen onbehagen); zij het met een paar belangrijke kanttekeningen. In tegenstelling tot dat kamp, benadrukt Hamid het brede spectrum van radicaliteit waarmee de sharia vorm krijgt in de islamitische landen: het is lang niet overal zo streng en wreed als in bijvoorbeeld Saoedi-Arabië. Verder ziet hij harmoniserende kanten aan de rol van de islam in het openbare leven in grote delen van de wereld; hij onthoudt zich van een waardeoordeel, maar zegt expliciet dat het systeem niet slecht hoeft te wezen, al helemaal niet in de ogen van de mensen die het aanhangen. En hij stelt dat een moslim prima zichzelf kan zijn als keurige en volop meedraaiende burger in een Westers land: “I think it’s different if Muslims are a minority.”

Minstens drie sterke nuanceringen dus ten opzichte van de boodschap van rechtse demagogen, die in mijn optiek echter te weinig afdoen aan de deprimerende kern van Hamids karakterisering van de islam: als een godsdienst die zich “uitzonderlijk”, inherent, verzet tegen een vereniging met liberal democracy – door Hamid zoals gangbaar opgevat als seculier en geënt op de moderniteit, met haar scheiding van kerk en staat, haar vrijheden en (mensen)rechten[2].
Wat in de interviews een beetje onduidelijk blijft, is of hij zijn analyse ook van kracht acht voor landen zonder islamitische traditie – zeg in het hypothetische geval dat in een Westers land moslims in de meerderheid zouden komen. Die vraag zou hem eens moeten worden voorgelegd. Niet omdat dit naar het zich laat aanzien een realistisch scenario is, maar omdat een angstaanjagend uitdijend deel van de bevolking overal in de Westerse wereld nu eenmaal bevangen blijkt te raken door het schrikbeeld van Überfremdung ten gevolge van immigratie – in het bijzonder door moslims.
Cijfers op een rij zetten volstaat niet om die springvloed van xenofobie en haat te keren; daartoe zullen demografische getallen en prognoses moeten worden ingebed in een visie op de toekomst van de natie, immigratie, islam en burgerschap in vrijheid.

Het kan zijn dat Hamid zijn analyse beperkt tot islamitische landen; en voor de Westerse wereld de ontwikkeling van een moderne islam voor zich ziet, die ook in een meerderheidspositie prima samen zou gaan met de scheiding van kerk en staat, en met een democratie annex grondwet waarin vrijheden en rechten worden gewaarborgd. Van een kant hoor ik hem die opening niet bieden in de interviews die ik ken. Van de andere kant zou een merkwaardige inconsistentie toch in die richting kunnen wijzen. Hamid beaamt desgevraagd namelijk dat hij moslim is. Als hij dit bedoelt in de zin die hij zelf heeft geanalyseerd, zou dit de wens inhouden dat de sharia in meer of mindere mate ingang vindt in politiek en recht[3]. Maar bij een eerdere gelegenheid heeft Hamid juist laten weten, dat hij zich ongemakkelijk voelt bij het “injecteren” van religie in “wetten en besluitvorming”. Ergo: of hij noemt zichzelf alleen losjes “moslim” (zeg in culturele of familiale zin)[4], of hij belichaamt als persoon een weerlegging van zijn eigen analyse – zijnde een moslim die godsdienst enerzijds en staatkundige, juridische en politieke randvoorwaarden anderzijds graag uit elkaar wil houden. (Natuurlijk zal hij het ermee eens zijn dat religieuze overtuigingen vaak genoeg indirect doorwerken, politici zijn nu eenmaal soms gelovig en kunnen contact hebben met geestelijken.) Misschien geeft zijn boek hierover uitsluitsel.
De tweede mogelijkheid is dat Hamid – even los van de vraag hoe vergezocht zo’n toekomstbeeld is – ook bij een meerderheidspositie van moslims in het Westen de door hem veronderstelde logica van de islam in werking ziet treden: men zal wegen zoeken en bij genoeg macht vinden om de sharia (enigermate) in te voeren. Misschien zou dit volgens hem niet per se afbreuk doen aan de vrijheden van niet-moslims – zo zou zeker een Tariq Ramadan het verpakken en ik zou benieuwd zijn naar Hamids visie. Mogelijk zou hij juist problemen en conflicten zien opdoemen. Maar ongeacht de visie van Hamid: hele volksstammen zinnen er inmiddels op een dergelijk scenario te smoren, al is er hooguit een weinig kansrijke kiem; waarbij helaas steeds vaker stemming wordt gemaakt voor een burgeroorlog.

Intermezzo’s

1. Misschien is het enige overtuigende bewijs dat islam en vrijheid elkaar niet hoeven te bijten, het ontstaan en de consolidering van een seculiere democratie in een islamitisch land. Erdoğan en de zijnen helpen het model van Atatürk juist zo ongeveer om zeep. Tunesië wordt vaak genoemd als het enige land dat na de Arabische Lente hoopvol stemt, maar Hamid betwijfelt of de gelovige politici zich er terughoudend zullen blijven opstellen. Afgezien van zo’n ‘bewijs in optima forma’: het wordt steeds belangrijker dat een beweging van Westerse moslims concreet en zichtbaar maakt dat de analyse van Hamid (om van die van extremisten maar te zwijgen) geen steek houdt voor de islam in de moderne wereld; dus tonen en vorm geven dat de islam niet alleen in een minderheidspositie, maar fundamenteel – na de nodige hervormingen[5] – verenigbaar is of wordt met democratie in vrijheid.
Terecht wierp de Marokkaans-Nederlandse schrijver Fouad Laroui, bekend van zijn boek Over het islamisme; een persoonlijke weerlegging (2006) in een debat[6] in 2007 met Tariq Ramadan over de sharia, in het bijzonder de doodstraf voor afvalligen, zijn opponent voor de voeten, toen die benadrukte dat moslims in een minderheidspositie de wetten van het land waar ze wonen respecteren: “The real question is: what would they do if they were the majority!”. Hiermee legde Laroui de vinger op de gevoelige sociaal-psychologische plek van voldoende – zeg ‘minimaal benodigd’ of ‘grondbeginselen betreffend’ – vertrouwen tussen bevolkingsgroepen. Men kan opwerpen dat er nog wel een paar andere bevolkingsgroepen zijn, die meer schade zouden aanrichten, mochten het meerderheden worden. Maar snel groeiende zijn er weinig – en die beroeren het collectief (on)bewuste het sterkst.

2. In sommige opzichten kan je deze problematiek (los van belangrijke verschillen in realistisch-zijn, omvang en tijdpad) vergelijken met die van het radicale socialisme of communisme[7]. Wat zou er zijn gebeurd als dit in West-Europa niet – concreet en zichtbaar – was omgesmeed en overvleugeld door sociaaldemocratie die goed verenigbaar is met het leven in vrijheid? Mogelijk zou het communisme ook in onze contreien zoveel aanhang hebben gekregen, dat de vrijheid in het gedrang was geraakt. Mogelijk zouden er onbeheersbare conflicten zijn ontstaan. Kortom: leve de sociaaldemocratische zuster van het dogmatische en totalitaire socialisme, zij heeft wellicht een ontsporing van de samenleving voorkomen.[8]

3. Shadi Hamid verkijkt zich volgens mij op de mogelijkheid zich als sociaalwetenschapper waardevrij tot de materie te verhouden. Zeker in zijn positie van – zoals hij te kennen geeft – moslim in het Westen, beïnvloeden zijn publicaties onvermijdelijk de ontwikkeling van de islam in de moderniteit. Dit punt raakt aan het verwijt van “essentialisme” dat Hamid naar eigen zeggen nogal eens krijgt met betrekking tot Islamic Exceptionalism. Naar mijn idee terecht; het valt in elk geval nauwelijks vol te houden dat de islam onmogelijk een historische verandering kan doormaken, opdat de verzen die strijdig zijn met de structuur van de moderne democratische rechtsstaat en de vrijheden en mensenrechten van de moderniteit, obsoleet raken (op een paar sektes na). Een islamitische politicoloog zou daar naar mijn overtuiging meer analytische ruimte voor kunnen en moeten scheppen[9]. Al zij meteen toegegeven dat Hamids argumentatie hout snijdt; en dat door het internet een modernisering van de islam in het Westen onafhankelijk van de tradities, instituten en bekeringsijver van de islamitische wereld, enorm wordt gehinderd.

4. Een persoonlijke noot: mijn interesse voor de islam in het Westen kreeg ooit een impuls door het standpunt dat Umar Mirza – een smaakmaker van de website Wij Blijven Hier voor jonge moslims – op tv innam ten aanzien van de doodstraf voor afvalligen. Hij stelde dat die ‘alleen’ gold in een islamitische staat (ik denk daarbij vanzelf aan de meerderheidspositie die Laroui opvoerde) en verdedigde het in die context door afvalligheid te vergelijken met volksverraad en collaboratie ten tijde van oorlog respectievelijk bezetting. Dan heb je dus niets van vrijheid begrepen en daar schrok ik enorm van. Op een heel ander niveau verontrustte me zeer de ontdekking dat de overgrote meerderheid van islamitische landen de universele mensenrechten ondergeschikt heeft verklaard aan de sharia, in de Cairo Declaration on Human Rights in Islam. Daarnaast stiet ik op steeds meer kwalijke ideeën en activiteiten van de populaire prediker Tariq Ramadan[10]. En nu geeft, na de mislukkingen van de Arabische Lente, Hamids these van islamitisch exceptionalisme mij bijna een fatalistisch ‘deceptionalisme’ in wat betreft islam en vrijheid.

Recapitulatie

Zolang de (meerderheids)islam nergens een duurzame verzoening met de grondwettelijke en maatschappelijke vrijheden van de moderniteit doormaakt, zie ik niet wat er onethisch is aan de visie op onder meer immigratie waar ik in dit betoog toe oproep, speciaal denkend aan progressieve partijen. Inclusief een nauwkeurige uitleg – aan de hand van onder meer demografische modellen – waarom het huidige beleid ‘veilig’ genoeg is wat betreft onze vrijheid op lange termijn; en de expliciete aankondiging dit beleid zo nodig naar bevind van zaken te zullen aanscherpen.
Hamids analyse van de “uitzonderlijkheid” van de islam op dit vlak maakt een geloofwaardige en aansprekende visie hernieuwd urgent. Pragmatisch is zo'n onderneming bijna zeker, want het zou helpen voorkomen dat extreemrechts de macht grijpt. Het vaak gehoorde bezwaar dat je extremisten juist in de kaart speelt door de sentimenten waarvan zij profiteren serieus te nemen, is te gemakkelijk. Elke politieke partij heeft zich te verhouden tot sterke ‘bewegingen’ die zich voordoen en zal in het stof bijten als zij die koninklijk negeert; beslissend is wie een realistische zowel als lonkende visie kan laten aansluiten op wat leeft. In ons land zet Paul Scheffer keer op keer nuttige lijnen uit[11], die beter zouden kunnen doorlopen in de stellingname van linkse partijen.
Men kan hardnekkig blijven tegenwerpen dat het onzinnig en in dit geval nodeloos stigmatiserend is een fictief probleem te behandelen; volgens de huidige demografische inschattingen staat een meerderheidspositie van de islam in het Westen immers in de verste verte niet op de radar. Dit geldt echter niet voor concentraties met mogelijke – zij het begrensde – gevolgen voor het lokale bestuur. Voorts klinkt steeds vaker de waarschuwing[12] dat door de opwarming van de aarde grote delen van het Midden-Oosten bijna onleefbaar worden en volksverhuizingen onafwendbaar zijn, naast vluchtelingenstromen door oorlogsgeweld. En nogmaals, ook progressieve politici zullen de neiging paniekerige 'als... dan...'-vragen te ontwijken, echt moeten overwinnen, omdat klaarblijkelijk een zwellende massa mensen antwoorden zoekt in een heilloze hoek.
Mochten er overigens politieke partijen zijn die het géén probleem vinden als – op enige termijn – de islam zoals Hamid die karakteriseert, een machtsfactor wordt (lokaal, regionaal of zelfs landelijk) dan doen ook zij er goed aan daar een plausibele en concrete visie op te ontwikkelen en over te brengen, in plaats van te blijven steken in kapittelende reacties en vaag blijvend optimisme.

Deelvragen

Natuurlijk doen zich naast of in verband met de benodigde visie tenminste vier belangrijke deelvragen voor.
a. Hoe verdisconteer je dat een deel van de islamitische immigranten en hun nakomelingen seculariseert of anderszins democratie in vrijheid tot diep in hun geloof omarmt[13]. Ook als dit gebeurt zonder een – sociaal-psychologisch wenselijke – duidelijke hervormingsbeweging van de islam als zodanig (hierboven aangegeven), moet het immers meewegen in het immigratiebeleid.
b. Hoe kan – indien nodig – de toestroom van moslims voldoende worden beperkt op een ethisch verantwoorde en uitvoerbare wijze, met name zonder te vervallen in racistische maatregelen.
c. Hoe ga je adequaat om met een andere manier waarop de islam – in het bijzonder de extremistische, salafistische variant vanuit Saoedi-Arabië – zich verbreidt: door bekering of radicalisering, via talloze kanalen, waaronder natuurlijk het internet
d. Zijn er aanvullende of zelfs alternatieve instrumenten geboden om te voorkomen dat de onvrije islam een machtsfactor van betekenis kan worden in het Westen? Denk aan: ondertekening door nieuwkomers van een samenvatting van de grondwet en van de rechten van vrouwen en diverse minderheden in het bijzonder; een eeuwigheidsclausule voor het deel van de grondwet dat vitaal is voor de vrijheid; invoeren dat grondwettelijke rechten en vrijheden uitsluitend mogen worden ingeperkt bij pakweg een 9/10 meerderheid; een verbod op politieke partijen die bepaalde grondrechten willen beknotten of afschaffen. Dit zou uiteraard velerlei extremistische partijen fnuiken – de vraag is of het voordeel daarvan opweegt tegen het risico van ondergronds verzet.

Noten

[1] Zie hier en hier en hier.

[2] Die mensenrechten worden door menig Westers land overigens veel te makkelijk terzijde geschoven, vooral buiten de eigen grenzen - maar dat is een aparte kwestie. Ze bieden in elk geval een belangrijk aanknopingspunt voor (georganiseerde) maatschappijkritiek.
Ik denk bij liberal democracy in het bijzonder aan de vrijheid van denken, meningsuiting, expressie en zelfontplooiing, ook voor vrouwen en diverse minderheden, zoals niet heteroseksuelen; en aan een humaan strafrecht. Zoals bekend zijn er met name op die gebieden conflicten met de (strikte) sharia. Ook extreemrechtse partijen brengen trouwens deze vrijheden en humaniteit in gevaar.

[3] Althans in een meerderheidssituatie in een land met een islamitische traditie. Het lijkt mij echter onwaarschijnlijk dat Hamid de directe invloed van religie op wetten en besluitvorming persoonlijk alleen afwijst in de situatie dat moslims een minderheid zijn. Uit te sluiten valt dit echter niet, temeer omdat hij aan zijn afwijzing vooraf laat gaan: "In the American context - as an American - I'm personally a small-l 'liberal'". Het is dus denkbaar dat hij in de Amerikaanse context, waarin moslims een minderheid zijn, een "liberaal met een kleine 'l' is", maar als burger van een land met een islamitische meerderheid wel min of meer voor implementatie van de sharia zou zijn. Ik ga daar dus niet vanuit, maar misschien voel ik onvoldoende enige hersenkronkels aan; zie ook de noot[4] hieronder.

[4] Even bekroop me het gevoel dat Hamid juist orthodoxer is dan hij lijkt, toen ik las hoe hij de keuze voor het navolgen van de Koran mede verklaart als volgt: "Maybe Islam is also useful for people who want to get into heaven". Maar gezien zijn bovengenoemde ongemak bij het gieten van godsdienst in recht en politiek[3], moet dit waarschijnlijk als een staaltje sociologisch verstehen worden opgevat.

[5] Aanknopend bij mooie, maar te onbekend blijvende en ietwat vage initiatieven als de Marrakesh Declaration, die op zijn minst een bijstelling richting universele rechten van de mens proclameert vergeleken met de bovengenoemde Cairo Declaration on Human Rights in Islam.
Aanvulling 26 augustus: een ander hoopgevend initiatief is dat van de Deense auteur en politiek commentator Sherin Khankan, die een moskee wil stichten met uitsluitend vrouwelijke imams, ten behoeve van een modernere vertolking van de islam. Kahnkan (die geen hoofddoek draagt) stelt dat de traditionele moskeeën er prachtig uitzien, maar "patriarchale ruimten" zijn, "waar de man de vloer heeft" en vrouwen vanaf het balkon moeten toekijken. Niet alleen in de islam, ook in jodendom en christendom zijn patriarchale structuren genormaliseerd, aldus Khankan. Volgens haar horen veel traditionele imams tot de gangbare school van islam, die onvoldoende rekenschap geeft van de cultuur waarin Westerse moslims leven en dragen ze bij tot het scheppen van tegenstellingen tussen het geloof en modern burgerschap.
Aanvulling februari 2017: Denk ook aan het goede werk van de filosoof en islamkenner Rachid Benzine, "één van de luidste stemmen die pleit voor een verlichting in de hedendaagse Islam".
En lees de pregnante kritiek op Hamid door Nervana Mahmoud.
Aanvulling juni 2017: In Duitsland is er vanaf deze maand het initiatief - eveneens van vrouwen - van de vrijzinnige Ibn-Rushd-Goethe-moskee.
Aanvulling augustus 2017: en er is natuurlijk Irshad Manji (Canada), de auteur van Allah, Liberty and Love: The Courage to Reconcile Faith and Freedom (2011) en The Trouble With Islam: A Wake-up Call For Honesty and Change (2003).

[6] Zie hier - helaas lijken de videobeelden niet meer beschikbaar.

[7] Later toegevoegd: De in 2010 nog in leven zijnde jongste broer, Gamal, van de oprichter van de Moslimbroederschap, Hassan al-Banna, vergelijkt de Moslimbroederschap met het communisme (Noorse documentaire vanaf 18:30): "[al-Banna] was een organisatorisch genie. Hij schiep een fort, zoals Lenin de communistische partij creëerde en het fort van de Sovjet-Unie". Natuurlijk, de Moslimbroederschap is niet hetzelfde als 'de' islam; maar het wegrelativeren van de invloed van deze internationaal vertakte organisatie is onverstandig.
Geïnterviewd door Reuters in 2012 zei Gamal al-Banna: "Over the years, the Brotherhood has become more extreme on the question of women's rights because of the spread of hardline Wahhabi thought from Saudi Arabia". Dat land heeft vrouwen in "zwarte geesten" veranderd, in zijn ogen. Volgens hem waren de bedoelingen van zijn broer Hassan niet politiek, maar gericht op de persoonlijke levenssfeer (dit vind ik overigens moeilijk te rijmen met zijn eerdere vergelijking met het communisme in de voornoemde Noorse documentaire). Hij is bezorgd over het oprukken van salafistische regels in de maatschappij.

[8] In deze alinea is een kleine maar noodzakelijke correctie aangebracht op 26 september 2016. De oorspronkelijke formulering wekte ten onrechte mogelijk de indruk dat het communisme de oudste vorm van socialisme zou zijn - wat uiteraard anders in elkaar zit. 

[9] Hier moet ik dus misschien tot mijn schande op terugkomen na lezing van het boek, waarin hij die analytische ruimte mogelijk wel degelijk schept. In de mij bekende interviews doet hij dat mijns inziens niet of te weinig.

[10] Zie hier en hier en hier en hier.

[11] Aanvulling 30 december 2017: Helaas blijk ik me in Paul Scheffer pijnlijk te hebben vergist. In het FD prijst hij de tegen neofascisten aanschurkende Thierry Baudet als "onafhankelijke denker". Ik hield Scheffer voor een redelijke links-conservatief. Maar nu snap ik dat hij vroeg aanhaakte bij notoire moslimhaters.

[12] Toegevoegd 10 december: Zie ook het artikel "Climate change could render Sudan 'uninhabitable'" (CNN). In Soedan leven circa twintig miljoen moslims.

[13] Volgens een peiling van IFOP was - als ik het goed begrijp - in 2011 41 procent van de Fransen van islamitische komaf  "gelovig en praktizerend" en 70 procent "gelovig". Dus ongeveer een derde heeft de islam in wezen verlaten en waarschijnlijk minimaal meer dan de helft zou geen voorstander zijn van invoering van de sharia in een of andere vorm.
In de NRC schrijft correspondent Peter Vermaas over Frankrijk: "In de officiële statistieken zijn er vijf miljoen moslims, maar volgens onderzoek zou viervijfde daarvan niets meer aan het geloof doen. Veel van hen zijn hoogopgeleid, actief in de politiek of het bedrijfsleven." Op Twitter liet Vermaas weten dat het gaat om een peiling van Cevipof; 20 procent van de ondervraagden van islamitische komaf zou aangeven hooguit met de ramadan mee te doen, wat volgens Vermaas "vaak meer cultureel bepaald dan gelovig" is. Mij is onduidelijk hoe hieruit valt af te leiden dat 80 procent niets meer aan het geloof doet.
Toegevoegd 26 september: zie ook "Jonge moslims doen minder aan geloof dan ouders" (september 2016) en daarmee schijnbaar (deels) in contrast "Denktank: helft Franse moslimjongeren is fundamentalistisch" (september 2016).

Later toegevoegd:

The Muslim Brotherhood infiltrates Europe
Documentaire Noorse Tv2, 2010

Extreemrechts videokanaal en waarschijnlijk soms vertaal'foutjes', maar een interessant licht op de Moslimbroederschap. Saillant: de jongste broer van oprichter Hassan al-Banna, Gamal, vergelijkt de Moslimbroederschap met het communisme (video vanaf 18:30): "[al-Banna] was een organisatorisch genie. Hij schiep een fort, zoals Lenin de communistische partij creëerde en het fort van de Sovjet-Unie".
Ook in de docu: "De armen zijn de sterkste steunpilaar van de Moslimbroederschap. Ze zijn populair. Want ze bouwen weeshuizen, scholen en ziekenhuizen." De progressieve Egyptische journalist Karima Kamal zegt: "Het grootste gevaar is de ontwikkeling van de sociale macht van de Moslimbroederschap." Een oudere linkse activist spreekt van de "islamisering van sociale voorzieningen". Ook het 'proletariaat' als machtsbasis is dus een overeenkomst met het communisme.
Bekend was al dat de populaire prediker Yusuf al-Qaradawi, geestelijk leider van de Moslimbroeders, op zijn toenmalige vraagbaak islamonline.net (zich baserend op de Hadith) schreef over de "verovering" van Constantinopel en Rome - lees: Europa - door de islam. Wel voegde hij eraan toe dat dit geweldloos zou gebeuren, door bekering en via de politiek.

Did We Do It? Taking Stock One Year After Refugees' Arrival
Door Philipp Wittrock en Christina Elmer, Der Spiegel, 2 september 2016

One year ago, Angela Merkel opened Germany's door to what would ultimately be over a million refugees, with the words, "We can do it." How much progress has been made integrating the hundreds of thousands of new residents? A report card.

Jonge moslims doen minder aan geloof dan ouders
Door Marije van Beek, Trouw, 17 september 2016

[...] Wel gaat de secularisatie bij moslimjongeren langzamer dan bij christelijke jongeren. [...] religie blijft belangrijk voor een groot deel van de moslimjongeren. Voor driekwart van hen is geloof minstens zo belangrijk als voor hun ouders.
[...] Tegen de stroom in is er een kleinere groep moslimjongeren, van 17 procent, voor wie het geloof juist nog belangrijker is dan het voor hun ouders is.

Denktank: helft Franse moslimjongeren is fundamentalistisch
Door Peter Giesen, de Volkskrant, 20 september 2016

Van de Franse moslims hangt 28 procent een fundamentalistische islam aan die strijdig is met de waarden van de Franse Republiek. Onder jongeren is dat zelfs bijna 50 procent, vooral bij jongeren die arm, werkloos en weinig kansrijk zijn. Niettemin is een grote meerderheid van de Franse moslims gematigd of geseculariseerd. Een 'Franse islam' is dan ook mogelijk.

Papa, don't preach
Door Sadho Ram, Qantara, 22 augustus 2018

Born in Denmark to a Syrian father and a Finnish mother, Sherin Khankan, the well-known author and political commentator has started a new mosque in Copenhagen. The Mariam Mosque is led entirely by women imams.
[...] ″We have normalised patriarchal structures″ in our religious institutions and this is ″not just in Islam, but also within Judaism and Christianity and other religions″, declares [Sherin] Khankan.

Zineb el Rhazoui, Charlie Hebdo survivor, discusses why the world needs to ‘Destroy Islamic Fascism’
Door Emma-Kate Symons, 18 oktober 2016

Undeterred by fatwas and death threats, the author has released an incendiary and thoughtful new book, bound to provoke debate

Wen er maar aan: de politieke islam blijft
Melvyn Ingleby interviewt Shadi Hamid, Trouw, 8 januari 2017

Hamid: "We gaan er veel te makkelijk van uit dat liberalisme en democratie per definitie samengaan, terwijl in werkelijkheid beide principes juist op gespannen voet staan. Ook in het Westen keurden liberale verlichtingsdenkers in de 18de en 19de algemeen stemrecht af."

Shadi Hamid and the Infantilization of Muslims
Door Nervana Mahmoud, 27 februari 2017

[...] Muslims in Hamid’s views are insecure, incapable of critical thinking, paralyzed by fear of hell, and need strong political leaders to protect their faith from outside challenges. Those views are not just condescending and wrong, but are dangerous too. Infantilizing Muslims will never produce strong, healthy Muslim societies. Perhaps Shadi Hamid should speak to regime opponents in Iran or purged public servants in Turkey before he extols the virtues of illiberal democracy to the Muslim world.

What British Muslims Really Think
Docu door Trevor Phillips, 13 april 2016

What British Muslims Really Think: Trevor Phillips Says Muslim Views Have A Different 'Centre Of Gravity'
Door Louise Ridley, Huffington Post, 14 april 2016

[...] Phillips warned that fewer than one in five British Muslims is "liberal" according to the survey, and these people are a small minority that is "dwindling".

"Der Islam gehört nicht den Fanatikern"
Door Sebastian Leer, Der Tagespiegel, 16 juni 2017

[...]  Schon in der Vergangenheit habe der Islam etliche Erneuerer hervorgebracht. Nach einem der wichtigsten ist die Moabiter Moschee benannt: Der andalusische Philosoph und Arzt Ibn Rushd, der im 12. Jahrhundert in Córdoba geboren wurde, gilt als Vordenker einer islamischen Aufklärung. Als Namenspatron dachten die Gründer auch an Johann Wolfgang von Goethe, denn der sei ein großer Bewunderer der islamischen Theologie gewesen. [...] Deshalb nun also: Ibn-Rushd-Goethe-Moschee.

Why the fear of Islamization is driving populist right support, and what to do about it
Door Eric Kaufmann, London School of Economics and Political Science, 16 maart 2017

L’inquiétante radicalité d’une minorité de jeunes
Door Violaine Morin, Le Monde, 3 april 2018

Les sociologues Anne Muxel et Olivier Galland ont mené une enquête inédite auprès de 7 000 lycéens, qui conclut à un « effet islam », dans l’adhésion de certains jeunes Français aux idées radicales et absolutistes.
[Zie ook een Twitter-draad van Marijn Kruk; K]

Zie ook m'n blogs:
Het antwoord van 'links' op Wilders - een gratis advies
Marrakesh Declaration: worden mensenrechten de norm voor de sharia?
Neemt Ennahda (Tunesië) afscheid van de politieke islam?
Tariq Ramadan & Amir De Martino: Iran is democratie
Qaradawi: zonder doodstraf voor afvalligen zou islam zijn verdwenen 
Karskens, Baudet, Brussen en Roos entameren de oorlog die ze 'voorspellen'