Zen master Thich Nhat Hanh: only love can save us from climate changeDoor Jo Confino, The Guardian, 21 januari 2013
Mooi kort portret van een ontwapenende man, die - alle cynisme na de eindeloos vele oorlogen en andere wandaden van de mensheid ten spijt - niet moe wordt aan grote woorden als 'liefde' en 'mededogen' inhoud en betekenis te geven.
Het lezen van zijn boek Anger / Omarm je woede (2002) bracht me er enkele jaren geleden toe verstoorde familieverhoudingen nieuwe kansen te geven. Nhat Hanh's visie dat dergelijke spanningen alle betrokkenen leed bezorgen en dat het verbeteren ervan heel belangrijk is, zette me - zo voelde en dacht ik - oprecht in beweging. Ik moet zeggen dat mijn initiatieven zijn mislukt, zelfs averechts hebben gewerkt. Gooide toch mijn 'ego' weer eens roet in het eten? Zijn sommige breuken onherstelbaar?
'Woede' is een zeer, zeer diep liggend probleem. Zoals bekend vaak de keerzijde of het onmiddellijke en maskerende gevolg van angst ('fight or flight'). Onderdrukken of 'afreageren' maakt de zaken er alleen maar beroerder op, dat ben ik hartgrondig met Nhat Hanh eens. Maar ik heb mijn twijfels gekregen of zijn aanbeveling je woede te 'omarmen'- i.e niet meteen te handelen maar de tijd te nemen te doorzien waarom je nou eigenlijk zo kwaad bent, zonder die kwaadheid ook maar in het minst te veroordelen - misschien toch, al is het onbewust, in veel gevallen leidt tot een vorm van onderdrukking. Waarna jijzelf en vooral degene op wie je woede was (en blijft) gericht linksom of rechtsom, openlijk of stilletjes, alsnog de volle laag krijgt, mét een toegift.
Van een bijeenkomst van Nhat Hanh's sanga (boeddhistische leefgemeenschap) in Frankrijk heb ik eens een geluidsopname beluisterd. Enerzijds trok me iets in de serene sfeer. Anderzijds klonk de stem van een van de leden me ál te 'liefdevol' in de oren, wat me acuut op de zenuwen werkte. Ook Nhat Hanh's dictie heeft helaas soms die uitwerking op me, maar dat hangt van mijn gemoedstoestand af. Dieper op enkele paradoxen van het boeddhisme ga ik elders op mijn blog in.
Kijk naar een dier: dat bijt spontaan van zich af als zijn grenzen worden geschonden. Om het incident wel weer snel te vergeten als de overtreder naar behoren inbindt. Ik neig ertoe dat het beter is gevoelens van woede - niet altijd, dat zou ook weer een dogma worden - juist wél meteen te uiten, voordat ze bezit nemen van je denken, piekeren, broeden en herinneren. Naarmate je er directer bij leert zijn, ontdek je misschien dat je nogal eens vóór de woede een kwetsuur ervaart, een pijn of angst, die natuurlijkerwijs eerder tranen in je ogen geeft (van verdriet), dan een impuls te vechten. Omdat echter het tonen van verdriet al te vaak, met name in je jeugd en pubertijd, op bittere teleurstelling is uitgelopen, heeft - eigenlijk uit onmacht dus - woedend reageren de overhand gekregen. Inzien dat je nu zowel minder hulpeloos[1a] bent dan vroeger als, ouder en wijzer geworden, beter in staat vormen van onmacht te dragen[1b], kan helpen niet in je woede te schieten.
Dat laatste wil ik dus niet helemaal wegpoetsen - zie hierboven over het dier -: er is een verscheidenheid aan kleine, nooit te voorkomen irritaties die naar mijn gevoel het beste met een korte schermutseling zijn op te lossen. Als dat in de vorm van humor kan, zoveel te beter. Maar het gaat fout als zogenaamd 'onschuldig gekissebis' of 'plagerige geintjes' aan de lopende band plaats vinden. Dan wordt het tijd een stap terug te doen en dieper te kijken: naar teleurstelling, verdriet, angst en pijn.
Maar ik dwaal af en begin te klinken als zo'n verschrikkelijke zelfhulpgids. Vooral wil ik het artikel van Jo Confino van harte aanbevelen. Het is werkelijk 'met liefde geschreven'. Daarom kan het ook ontroeren.
Boek Fear: Essential Wisdom for Getting Through The Storm
Thich Nhat Hanh, Trade Paperback, 176 pagina's, november 2012
Thich Nhat Hanh (en/of medewerkers) op Twitter
Later toegevoegd:
Activists Use Love and Empathy to Create New Alliances and Possibilities with the 'Enemy'
Door Sally Kohn, YES! Magazine / Alternet, 1 juli 2013
A new generation of community organizers is thinking differently about their opposition.
Noten (later toegevoegd)
[1a] Dit zal in veel gevallen leiden tot een of andere vorm van onderhandelen met de 'tegenkracht' die je woede wekte of dreigde te wekken, waarbij je zowel assertief voor je belangen blijft opkomen als oog hebt voor gerechtvaardigde kritiek en wensen van de andere partij. En in extreme gevallen 'rustig blijvend' naar het overkoepelend gezag stapt (politie, rechter) om voor je zaak te strijden; bij 'noodweer' kan letterlijk een gevecht op zijn plaats zijn.
[1b] Zoals het in hoge mate aanvaarden van 'slagen van het lot' en andere overmachtssituaties, die je leert tegemoet te treden door middel van creatieve aanpassing - waarbij je onvermoede kanten van jezelf kunt ontdekken - in plaats van met woedende en onvruchtbare verongelijktheid. Hetgeen overigens het met beraad ('moed, beleid en overleg') en in samenwerking met anderen zoveel mogelijk voorkomen en beperken van schade allerminst uitsluit.
Zie ook m'n blognotities:
Gaat onze beschaving volgens het boekje ten onder?
Leegte, 'er zijn', speelruimte en (on)vergankelijkheid
Jongste gedicht van Leo Vroman (1915)
Fernando Pessoa à la Boeddha
Praise - pratah smarami
Ogen van God
Eerlijk relaas over herkenbare menselijke affecten. Emoties, woede in het bijzonder. Mijn gedachten erover. Toorn. Thorn in my side (Eurythmics). Dat soort gevoelens laten zich niet zo maar weg redeneren als ware het irrationele stoorzenders. Des te harder je ze als zodanig tracht weg te poetsen, des te harder komen ze terug, naar boven. Dat is althans mijn ervaring. Het zijn grondkrachten in je binnenste, sluimerend en oplevend in het gewaarwordingsleven. Daarbij kun je twee soorten onderscheiden: (1) de giftige en (2) de gerechtvaardigde woede. Gedwarsboomd worden in je zelfzucht kan giftig en onuitstaanbaar maken en aanvoelen dat iets niet klopt en niet eerlijk is kan tot gerechtvaardigde woede en eerste vormen van verzet leiden. Woede kan zich ook metamorfoseren in de loop der tijd. Er bestaat een verband tussen woede en liefde en ja angst kan daarin zeker ook mee spelen. Anger and shame also. Simon and Garfunkel zongen daar ook eens over: The boxer.
BeantwoordenVerwijderenAls je een mensenleven langer gadeslaat, van jong naar oud, kun je zien dat een mens met aanvankelijk veel woedekrachten later veel mildheid ten toon kan spreiden. Liefde als gemetamorfoseerde woedekracht. Wie nooit eens zijn vuist heeft kunnen ballen, zal hem later later ook niet kunnen openen en uitstrekken als oprecht gebaar naar de ander, mild en open.
Boeddhisme en het achtvoudige pad kunnen dienaangaande ook belangrijke inzichten schenken ja. Opgeven van het ego lijkt me echter geen reëele optie. Niet voor mij in ieder geval. Het artikel over Thich Nhat Hanh lees ik later vandaag.
Bedankt voor je mooie aanvulling John. Toevallig had ik voor ik je reactie las twee addendumpjes op mijn blog in mijn hoofd (zie de inmiddels toegevoegde noten), waarvan de eerste - assertief opkomen voor jezelf als dat gerechtvaardigd is - aansluit bij een terecht door jou belicht aspect van woede. Men kan erover van mening verschillen of iemand die zijn aandriften optimaal beseft en zich niet laat meeslepen, in het geval van 'edele strijd' door 'woede' wordt gevoed of door een kracht die meer primair is en 'zuiverder' dan woede (maar bij bijna iedereen onmiddellijk door woede wordt overheerst). Dat is misschien vooral een kwestie van woordgebruik en definitie trouwens.
VerwijderenOok ik hik aan tegen het boeddhistische dogma van het 'geen zelf'. Naar mijn idee verstrikt deze leer zich daarmee ook in innerlijke tegenstrijdigheden en onbegrijpelijke termen: zo spreekt bijvoorbeeld Matthieu Ricard wel van 'bewustzijnsstromen'. Waarin die wezenlijk verschillen van 'zelven' wordt mij niet duidelijk. Op mijn gebruikelijke associatieve en meestal niet in lekker leesbare tekst uitmondende manier, probeer ik hier dieper in door te dringen in onder meer deze blognotities:
tinyurl.com/arrzfes
tinyurl.com/b48bjmx
Heb jij op je blog over woede geschreven? Of over de verschillen tussen boeddhisme en Steiners antroposofie, met name op het punt van het zelf? (ik kan natuurlijk gaan googlen, maar gewoon vragen is soms toch leuker en doeltreffender :-)
Leuke liedjes trouwens. De bekende figuur van 'liefde en haat' opgevat als één medaille met twee keerzijden, kleven natuurlijk wel de nodige bedenkingen aan (indien liefde en haat, zoals onder meer in het boeddhisme, als niet buiten elkaar kunnende krachten worden beschouwd, wat logischerwijze tot de onverteerbare conclusie leidt dat haat eigenlijk net zo goed is als liefde en de zin, zelfs de mogelijkheid van 'beter maken/worden' wegvalt).
VerwijderenWat betreft m'n suggestie dat 'edele strijdlust' mogelijk een zuiverder kracht behelst dan 'woede', denke men natuurlijk aan het oude Griekse begrip thymos. Maar ik aarzel, omdat het klassieke Griekenland m.i. een exemplarisch voorbeeld is van een patriarchale cultuur, waarin (uitzonderingen die de regel bevestigen daargelaten) de mannelijke held 'orde' sticht door de 'draak' (slang, natuur, aspect van het vrouwelijke, naar buiten geprojecteerd vijandsbeeld) te 'overwinnen' en daarom niet moet worden geïdealiseerd.
Dit betreft onvoldoende uitgekristalliseerde gedachten, die hier ook te ver zouden voeren.
(Sloterdijks Woede en tijd, waarin thymos centraal staat, heb ik nog niet gelezen. Zijn Nietzscheaanse neiging alle ethiek als een product van amorele krachten te beschouwen, vormt voor mij een drempel waar ik soms maar moeilijk overheen kan stappen. Wel heb ik jaren geleden Rushdie's Woede gelezen, dat geen al te lovende recensies had maar me wel kon boeien. Helaas heb ik geen ijzersterk geheugen, het verhaal staat me nauwelijks meer bij.)
Zo. Weekend. Had voor mij geen goede start. Onbezonnen aankoop gisteren. Wat bezielde me? Was er in ieder geval niet goed met mijn aandacht bij en bleek suggestibel: Money voor nothing... or love don't search itself? (Cahier, 8-2-2013)
BeantwoordenVerwijderenOver woede heb ik in het verleden enkele gedichten geschreven, maar de bundel waarin ze staan kan ik nu even niet vinden. Ze staan niet op mijn blog. boeddhisme vormt een integraal onderdeel van een christologische kern gelegen in antroposofie. Komt in het bijzonder naar voren in Steiners geesteswetenschappelijk behandeling van de vier evangeliën uit de bijbel. Zie onder andere: Het evangelie naar Mattheüs: esoterische achtergronden.
Woede kan eventueel uitpakken naar razernij. Dat zit er nu eenmaal ook aan vast. In antroposofische zin wordt woede gekoppeld aan wat wel een gewaarwordingsziel (willend voelen en voelend willen) wordt genoemd; waarheid/waarheidszin aan de verstands- en gemoedsziel (denkend voelen en voelend denken) en (eerbiedige) aandacht aan de bewustzijnsziel (willend denken en denkend willen). Drie lagen van de menselijke ziel, drie niveaus van de menselijke psyche welke uiteraard met elkaar in verbinding staan.
Liefde en haat. Ja dat zijn basiskrachten; sympathie en antipathie. Met betrekking tot haat vind ik een aforisme van Goethe wel treffend:
'afkeer is passief en haat is actief misnoegen'.
Woede kan worden bevrijd/omgevormd, zo mogelijk ook naar een hoger niveau getild, door inzicht/waarheid(sbesef). Dat spoort mogelijk ook met het recognition element van thumos.
Beschrijvingen van mannelijke en vrouwelijke aspecten en eigenschappen zijn cultureel bepaald. Maar als je er van uitgaat dat ieder mens beide geslachten in zich draagt, niet als hermafrodiet puur enkel fysiek, maar subtieler in constitutionele zin, kunnen basistyperingen en oerbeelden/motieven van geslachten minder stereotype of vastnagelend overkomen/voorkomen. Bekend bijvoorbeeld zijn Jungs anima en animus, welke in de antroposofie concreet is uitgewerkt, althans naar mijn idee.
Woede en amoraliteit. Woede als bron en verschijningsvorm is in pure vorm aanvankelijk nog ongelouterd, elementair. Maar om dat nu direct aan amoraliteit te koppelen gaat mij ook een stap te snel en te ver. Sterker nog: de zogenaamde eeuwige lauwen die schijnbaar niet warm of koud worden van zaken komen nogal eens op zeker moment onverwacht uit de hoek in amorele richting. En mensen met een pittig temperament kunnen evengoed een weldaad vormen voor hun omgeving.
Voor gespeelde woede, artistiek bezien, maar wel apart uitgebeeld en verwoord, geregisseerde punk: Rise - Public Image Ltd.
Ach, missers horen erbij; het is een open deur, maar zonder die te maken ontdek je minder.
VerwijderenLeuk is anders, dat wel ja :-)
Bedankt voor je nadere reactie m.b.t. 'woede'. Op internet vind ik alleen een klein stukje in je archief over Iblis/Kundry. En een verwijzing naar de opgeheven Volkskrant-blog. Plus een korte vermelding dat jouws inziens Orgeluse en Kundry vergelijkbare typen zijn.
Is het bovenstaande inderdaad het enige dat online staat? Zo ja: is er meer dat je online zou kunnen en misschien zelfs willen zetten?
Steiners esoterische verhandeling over Jezus is naar mijn idee érg speculatief en moeilijk te volgen.
Inez, ik zal er een blogbericht aan wijden en in de loop van deze week op Cahier plaatsen.
VerwijderenLeuk John.
VerwijderenWaarschijnlijk had je deze bronnen al gevonden, misschien niet alle en heb je er wat aan:
Steiner over Lilith en Goethe's Faust
Lilith, the Legend of the First Woman, door Ada Langworthy Collier
Heroes and heroines of fiction; Classical, Medieval, Legendary, door William S. Walsh
(Ctrl-F "Eblis","Lilith")
Zie verder deze knipsels, m.i. interessante vondsten over one meer Lilith, tantrische dakini's, Goethe's Faust/Walpurgisnacht, Kundry en Shakespeare's The Tempest
VerwijderenHet beeld van een door alle culturen verbannen 'wilde' en tot 'heks' gemaakte vrouwelijke gestalte, krijgt steeds meer gestalte.
Dank je wel voor deze verwijzingen Inez. Ik neem ze zeker door. Zeer interessant. Vandaag heb ik het blogbericht over Iblis geplaatst op Cahier: Sympathie voor Iblis. Op Facebook werd ik er vervolgens op gewezen dat dit samenvalt met de sterfdag van Richard Wagner.
VerwijderenRoept natuurlijk weer allerlei onderzoeksvragen op, waaronder: hoe verhoudt Lilith zich tot Iblis (en Eblis). Ja een mens raakt nooit uitgeleerd. En ja Goethes Faust is buitengewoon boeiend en leerzaam. Rijke inhoud.
Ook op deze plaats dank voor je reacties op het blogbericht Sympathie voor Iblis (Cahier, 10-2-2013) Inez. Ze geven me aanleiding om daar op in te haken via een nieuw blogbericht, dat ik komend weekend zal opstellen. Zie in jouw blogartikelen dat je de afgelopen tijd ook aandacht had gevestigd op Hekate. Onder meer over haar schreef ik een tijd geleden dit blogbericht: Chemische Bruiloft (Cahier, 29-9-2012).
VerwijderenMerci voor je reacties John. Ook 'Chemische Bruiloft' met interesse gelezen.
BeantwoordenVerwijderen